واكاوي واژگان نشان‌دار اجتماعي در غزليات حافظ بر پايۀ تحليل گفتمان انتقادي فركلاف

حافظ شيرازي (۷۲۷ ه.ق/ ۱۳۲۵م – ۷۹۲ ه.ق/ ۱۳۹۰م) در زمرة شاعران بزرگي است كه غزلياتش پر از واژگان نشان‌دار اجتماعيِ گوناگون با دلالت‌ها و ارزش‌هاي فراوانِ بياني، رابطه‌اي و تجربي است. اين واژگان، معاني‌اي فراتر از سطح معمولي و قاموسي دارند و راهي هستند به سوي درك بهتر انديشه‌ها و آرمان‌هاي حافظ و پديده‌ها و واقعياتي كه در زمانۀ او جريان داشته‌اند. حافظ با استفاده از روش‌هاي مستقيم و غيرمستقيم و ابزارهاي بلاغي متعدد همچون «ايهام» و استعاره‌هاي چندلايه و به‌ويژه «طنزآميزي» و «تناقض‌نمايي» و به ياري بار عاطفي واژگانِ نشان‌دار، به انتقاد و اصلاح اجتماعي‌ مي‌پردازد. در اين پژوهش، با روش توصيفي-‌ تحليلي، با ملاحظۀ اوضاع تاريخي- ‌اجتماعيِ عصر حافظ و با تكيه بر تحليل گفتمان انتقادي فركلاف، واژگان نشان‌دار اجتماعيِ پربسامد در غزليات «لسان‌الغيب»، در سه سطحِ «توصيف»، «تفسير» و «تبيين»، واكاوي و كنش انتقادي حافظ در برابر مهمترين نهادهاي جامعه يعني سياست، تصوف و شريعت بررسي مي‌شود. برپايۀ برآيند اين بررسي، زبان و بيان حافظ يك «كنش اجتماعي» است كه در مقام «كنش‌پذير»، از انديشه‌ها، عواطف، رفتارها و روابط اجتماعي- ‌سياسي زمانۀ خويش اثر پذيرفته و در مقام «كنشگر»، در سطوح و ساحت‌ها و قالب‌هاي گوناگون، به‌ويژه در قالب گفتمان انتقادي، بر آن‌ها اثري ژرف و ماندگار نهاده و نقش خاص خود را بر زندگي و جهان‌نگري و ارزش‌هاي مردمان زده‌ است..