دلايل نقشي خروج جمله‌واره موصولي و ارتباط آن با عوامل سبكي در متون روايي

خطاي‌نامه سفرنامه‌اي است منثور متعلق به دوران سلطان سليم بايزيد عثماني در سال 911 هجري قمري كه سيد علي‌اكبر، ملقب به خطايي، بازرگان و به قولى «ايلچى ايرانى» همزمان با سلطنت شاه اسماعيل صفوي در شرح سفرش به سرزمين خطاي (همان چين و خطا) تحرير نموده است. مطالعۀ حاضر با در نظر گرفتن فرايند خروج جمله‌وارۀ موصولي، در پي بررسي انگيزه‌ها و علل اين فرايند در اين اثر تاريخي است. براين مبنا با نمونه‌گيري نظام‌مند از متن اين سفرنامه، تمام جمله‌واره‌هاي موصولي آن استخراج شده و ازحيث عواملي چون: نسبت خروج جمله‌واره به حفظ آن در جايگاه كانوني، جايگاه گروه اسمي مرجع جمله‌واره موصولي در هر دو بند پايه و پيرو، شيوۀ نمايش ارتباط جمله‌واره موصولي با گروه اسمي مرجع، تأثير ساخت اطلاعي و تأثير وزن دستوري جمله‌واره موصولي بر فرايند خروج مطالعه شد. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد كه از مجموع 173 جمله‌وارۀ موصولي كتاب، تنها 39 بند يعني چيزي كمتر از 23 درصد خروج يافته‌اند كه هرچند از اين تعداد بيشترين موصولي‌سازي از جايگاه سازه‌هاي اصلي جمله (جايگاه فاعل و مفعول) صورت گرفته است، ليكن در جملات پيرو، حضور گروه اسمي مرجع در جايگاه‌هاي افزوده (متممي، مضاف‌اليهي و قيدي) با افزايشي دوبرابري نسبت به جملات پايه به 36 درصد مي‌رسد. پركاربردترين روش نمايش ارتباط جمله‌وارۀ موصولي با گروه اسمي مرجع خود در اين كتاب، استفاده از خلأگذاري بوده و تأثير ساخت اطلاعي فعل، بر خروج جمله‌وارۀ موصولي مؤثر قلمداد مي‌شود. همچنين وزن دستوري جمله‌واره‌هاي خروج‌يافته در اين اثر برابر 4 بوده و نمايانگر آن است كه در اين كتاب، به‌طور ميانگين جمله‌واره‌هاي موصولي كه طولي چهار برابر گروه فعلي داشته‌اند، خروج يافته و جملات كوتاه‌تر در جايگاه كانوني خود باقي مانده‌اند. در كنار ساير عوامل مورد پژوهش، نرخ پايين خروج جمله‌واره‌هاي موصولي و حفظ آنها درجايگاه كانوني خود، عاملي است كه به نظر مي‌رسد به دشواري درك اين متن از سوي خواننده افزوده است و مي‌تواند در كنار ساير شاخص‌هاي سبك شناسي مطرح در زمينه متون دوره مورد بحث، مورد توجه و مطالعه قرار گيرد.