اقدامات سياسي صوفيان صفوي و نوع‌شناسي ديني ماكس وبر

ماكس وبر در مطالعه اديان جهاني، نوع‌شناسي ديني خود را تدوين و در قالب آن، دو نوع مثال اصلي را ارائه مي‌كند. نخست، رياضت‌كشي فعالانه يا زهد درون‌دنيايي است كه مصداق اصلي‌اش پيروان مذهب پروتستان‌اند و دوم، عرفان مراقبه‌اي يا عرفان دنياگريز است كه مصداق اصلي‌ آن، پيروان اديان شرق آسيا و صوفيه مسلمان هستند. وبر جهت‌گيري‌ها و اقدامات سياسي مصاديق اين دو نوع مثالي را در مسير كسب رستگاري به ترتيب، فعالانه و منفعلانه معرفي مي‌كند. تلقي وبر از دنياگريز بودن و انفعال صوفيه در امور سياسي در حالي است كه با بررسي منابع تاريخي مرتبط با واقعيات تاريخي زندگاني و اقدامات سياسي بزرگان خاندان صفوي در مسير تشكيل حكومت مزبور، مواردي مغاير با آراي وبر آشكار مي‌شود و مسئله نوشتار حاضر نيز از همين ناهمخواني و ناسازگاري ميان معرفت علمي و واقعيت تجربي سرچشمه مي‌گيرد. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهند كه مرشدان طريقت صفوي از زمان شيخ جنيد تا زمان تكوين حكومت صفوي، در عين حال كه مانند اقطاب پيش از خود داراي مقامات فرادنيوي بوده و به امور معنوي توجه داشته‌اند، در امور دنيوي و مشخصاً سياسي نيز داراي نقش‌آفريني فعالانه‌اي بوده و اقدامات فراواني را انجام داده‌اند. درنتيجه، تصوف صوفيان صفوي، نه‌تنها موجب دنياگريزي و انفعال سياسي آنها نبوده است، بلكه در كنار ديگر عوامل محتمل مؤثر نقش مهمي در تشكيل حكومت مركزي قدرتمند ديرپاي صفوي به دست آنها داشته است