چالش‌هاي حقوقي كتابخانه‌هاي ديجيتالي برخط

هدف: ديجيتالي‌سازي، راهي براي سازماندهي و ارائه بهتر اطلاعات است كه دسترسي عموم مراجعان به آن را آسان‌تر خواهد كرد. با وجود اين، حقوق مالكيت فكري كه بر اساس ديدگاه‌هاي مولف‌محور ايجاد شده، چالش‌هايي را براي كتابخانه‌ها ايجاد كرده است؛ تا جايي كه امروزه به عنوان يك ضرورت بايد گفت كه اين حقوق به يك انقلاب فكري نياز دارد تا موازنه ميان حقوق مالكان آثار و جامعه همواره تضمين شود. به طور سنّتي، وقتي كتابخانه‌اي اقدام به خريد يك كتاب از ناشر مي‌كند، طبق نظريه «اولين فروش يا اسقاط حق» ديگر آن نسخه خريداري شده، پس از آن مشمول قواعد كنترلي كپي رايت نخواهد بود. امانت دادن كتاب در كتابخانه‌ها نيز دقيقاً بر همين مبناي حقوقي استوار است. اما اين مبنا در خصوص امانت كتب در كتابخانه‌هاي الكترونيكي چندان كارايي ندارد. بنابراين، به زعم برخي، در حال حاضر مقررات حقوق مولفان، اسقاط حق را فقط ناظر به اشياء ملموس نظير كتب چاپ شده، قلمداد كرده است و در مقابل، وضعيت آثار ديجيتالي مبهم است. هدف پژوهش حاضر اين است كه با دسته‌بندي منابع، تا جايي كه ممكن است اين ابهامات برطرف شود.روش‌شناسي: اين پژوهش از حيث هدف، كاربردي و از جهت شيوه گردآوري اطلاعات و تجزيه و تحليل آن، كيفي- توصيفي است. نتايج: كتب و آثار ديجيتالي كتابخانه‌هاي ديجيتالي از حيث وضعيت حقوق چاپ و نشر و به ويژه وضعيت حقوقي دسترسي به آن‌ها، به سه دسته تقسيم‌بندي مي‌شوند؛ نخست، آثار داراي حق چاپ و نشر (مورد حمايت)؛ دوم، آثاري كه صاحب حق چاپ و نشر آن ناشناس است و سرانجام، آثاري كه تجديد چاپ نمي‌شوند. راه حلي كه موجب تقويت كتابخانه‌هاي ديجيتالي مي‌شود، تعلق و اختصاص آثار ناشناس و آثاري كه تجديد چاپ نمي‌شوند، به حوزه عمومي (قلمروي همگاني) است. تبديل اين آثار به عنوان بخشي از مالكيت عمومي و همگاني، ارتباط اثر با خالق آن را قطع نمي‌كند و در واقع اين آثار به طور كلي واجد يك خانواده شده و اين خانواده (جامعه) از آن لذت برده و از منافع آن بهره‌مند خواهد شد.نتيجه‌گيري: وجود يك چارچوب جامع مقرراتي حمايت‌كننده از كتابخانه‌‎هاي ديجيتالي آنلاين و حمايت و گسترش دانش و آگاهي‌هاي عمومي يك نياز و ضرورت بنيادي است. در عصر كنوني، كتابخانه‌هاي ديجيتالي اصلي‌ترين محمل دسترسي به دانش و آگاهي محسوب مي‌شوند و رفع انحصارات و غني‌سازي كتابخانه‌هاي ديجيتالي در اين حوزه، بسيار تعيين‌كننده است. بازنگري در قوانين سخت‌گيرانه حقوق مولفان به نفع توليد دانش و اطلاعات و فرهنگ عمومي، و نيز گسترش قوانين كپي رايت در جهت كمك به توليد دانش اطلاعات و فرهنگ، ضروري است. پيشنهادهاي حقوقي بسياري براي حل مشكل آثار واجد حق چاپ و نشر ارائه شده است. اصلاح قوانين حقوق مولفان و معافيت يا مستثني شدن كتابخانه‌ها از دايره شمول قوانين حقوق مولفان و حمايت دادگاه‌ها از دكترين اسقاط حق در آثار ديجيتالي، از زمره‌ اين پيشنهادها است.