دين و ملي‌گرايي در ايران؛ از تقابل تا تعامل

«دين»، «مليت» و ملي‌گرايي از مسائل هميشگي جوامع بشري با پيامدهاي مثبت و منفي است. سابقه كهن دين و مليت در ايران به‌عنوان يكي از قديمي‌ترين كشورها، زمينه را براي ورود انديشه‌هاي ناسيوناليستي در قرن 19 مساعد كرد و امروزه درهم‌تنيدگي دين، مليت و ملي‌گرايي در ايران، آن را به پديده‌اي چندوجهي و درهم پيچيده تبديل كرده است. مسئلۀ اصلي اين مقاله، فهم ماهيت ملي‌گراييِ ايراني و نسبت آن با دين در ايران معاصر با تأكيد بر امروز است و مروري بر سير تاريخي آن نيز خواهد داشت. هدف اصلي مقاله تبيين مؤلفه‌ها و نسبت دين و ملي‌گرايي در ايران معاصر است. ابتدا بحثي نظري درباره «دين» و «ملي‌گرايي» مطرح شده و شبكه مفاهيم، مقومات و مؤلفه هاي هر كدام ارائه‌شده است. سپس نسبت دين و ملي‌گرايي در ايران امروز روي يك طيف در قالب سه جريان و نُه خرده‌جريان از بيشترين تعامل تا بيشترين تقابل و تضاد بررسي مي‌شود. سه جريان اصلي عبارتند از: تقابل اسلام با ملي گرايي، تعامل اسلام و ملي گرايي، و تقابل ملي گرايي با اسلام. در ادامه به تبيين سير و دوره هاي مختلف نسبت دين و ملي‌گرايي در عرصه سياست و جامعه ايراني طي بيش از يك سدۀ اخير، پرداخته ايم كه از ابتداي ورود ناسيوناليسم به ايران تا به امروز در قالب پنج دوره و شش شبه الگو تبيين شده است. يكي از نتايج مقاله كه در پايان بدان پرداخته شده اين است كه ملي گرايي ايراني اگر چه تحت تأثير ناسيوناليسم جهاني پديد آمد اما با نمونه هاي غربي و عربي تفاوت اساسي داشت.