متابوليسم جمعيتي و نقش آن در تحوّلات ساختار و بُعد خانوار در ايران

متابوليسم جمعيتي يا فرآيند جايگزيني افراد كه به واسطه آن نسل‌‌هاي جوان‌تر كه داراي ارزش‌‌ها و هنجارهاي جديد و مدرن هستند به مرور جايگزين نسل‌‌هاي مسن‌‌تر مي‌‌شوند، مي‌‌تواند منشأ تحوّلات عمده‌‌اي در ساختارهاي خانواده و خانوار باشد. مطالعه حاضر به بررسي تغييرات و تفاوت‌‌هاي نسلي در ساختار و بُعد خانوار در ايران در طي دوره 1398-1363 پرداخته است. به اين منظور داده‌هاي طرح هزينه و درآمد خانوار طي چهار دهه گذشته مورد تجزيه و تحليل قرار گرفت. يافته‌‌ها نشان داد كه تفاوت‌‌هاي معناداري بين نسل‌‌هاي مختلف به لحاظ وضع سواد و سطح تحصيلات وجود دارد كه اين امر، ميزان‌‌هاي ازدواج در نسل‌ها و كوهورت‌‌هاي مختلف را تحت تأثير قرار داده است. تفاوت‌‌هاي نسلي در ميانگين بُعد خانوار نيز چشمگير است. شكل‌‌گيري خانوار توسط نسل‌‌هاي جوان‌تر در مقايسه با همتايان‌‌شان در گذشته، با ميانگين بعُد خانوار كمتري شروع مي‌‌شود و همچنين بالاترين ميانگين بُعد خانواري كه نسل‌‌هاي مختلف به آن رسيده‌‌اند رو به كاهش گذاشته است. روندهاي نسلي همچنين آشكار ساخت كه تعداد خانوارهاي تك‌‌نفره در بين نسل‌‌هاي جوان نسبتاً بالا است، در حالي كه روندهاي دوره‌‌اي اين رقم را بسيار اندك نشان مي‌‌دهد. نكته مهم اينكه فرآيند جايگزيني نسل‌‌ها مي‌تواند روند تغييرات خانوار را تسريع كند. اين يافته‌‌ها مشخّص مي‌‌سازد كه تغييرات خانوار در ايران علاوه بر تحت تاثير قرار گرفتن توسط وقايع دوره‌‌اي (همچون شرايط اقتصادي و اجتماعي)، از جايگزيني‌‌ كوهورت‌‌ها نيز متأثر است. از اين رو مطالعات طولي و تحليل‌‌هاي نسلي مي‌‌تواند شناخت جامع‌‌تري از تغييرات خانوار و خانواده در ايران براي سياست‌گذاران و برنامه‌ريزان فراهم كند.