پژوهشي در انديشه‌هاي عالمان ديني در تبيين آية ﴿لايُسئَلُ عَمّا يَفعَلُ وَ هُم يُسئَلُونَ﴾

A Comparative Research on Mystical, Philosophical and Theological Thoughts About the Verse: He is not Questioned about What he does

آيۀ شريفۀ ﴿لايُسئَلُ عَمّا يَفعَلُ وَ هُم يُسئَلُونَ﴾ (انبيا /23) از جمله آيات قرآن است كه محل بحث و نظر عالمان ديني قرار گرفته­است. مهم­ترين سؤال در مواجهه با اين آية شريفه سؤال از چرايي و دليلِ مورد سؤال واقع‌نشدن خداي تعالي است. ملاحظۀ آراء عمده در تبيين اين آية شريفه، حكايت از مباني گوناگون كلامي، حكمي و عرفاني در پاسخ از پرسش مذكور دارد. برخي متكلمين، نفي پرسش از خداوند را به نفي وجوب و يا ترك فعل بر خداي متعال ارجاع داده ­اند و برخي ديگر ضمن قول به وجوب برخي از افعال بر خداي متعال، ابتناء فعل الهي بر حُسن و حكمت را دليل نفي پرسش از خداي متعال دانسته ­اند. برخي حكما نيز نفي پرسش از خداوند را به نفي غايت در فعل مطلق الهي و غايتِ اخير در مخلوقات ارجاع داده ­اند. عرفا نيز با تكيه بر علم و سرّ وحجت الهي به تبيين شريفة لايسئل عما يفعل پرداخته ­اند. اين مقاله در صدد است تا با تكيه بر يك شخصيت فكري از صاحبان آراء فوق (به ترتيب : غزالي، زمخشري، ملاصدرا و ابن عربي) به بررسي و نقد آراء پرداخته و سپس در نگاهي مجدد به آية شريفه به تبيين آن در دو جايگاه متفاوت يعني در ربط با آيات قبل و بعد، و نيز در ربط با ساير آيات مرتبط بپردازد.

The holy verse: “He is not questioned about what He does, but they shall be questioned”, is one of the Quran’s verses that have been discussed by religious scholars. The most significant question regarding this verse is about the reason, God is not questioned. Considering some views concerning explaining this verse, shows different mystical, philosophical, and theological foundations for answering it. Some theologians believe that negating the question of God is referred to as negating the necessity or not acting by God. In some others meantime believing in the necessity of some acts upon God, relying on the divine act on wisdom is the reason for negating questioning God. Some philosophers argue that the negating question of God is led to negating the finality of divine acts. Mystics try to explain it by relying on divine mystery, knowledge, and proof. This paper by emphasizing some thinkers’ thoughts tries to argue that Mulla Sadra’s view is more justified, then tries to reread the verse in relevance with before and after verses.