جستاري در نقد باورها و ديدگاه هاي معمول دربارۀ جغرافياي تاريخي و تاريخ يزد تا سدۀ پنجم هجري

On the Critique of Common Beliefs and Views on the Historical Geography and History of Yazd up to the Fifth Century AH

پرداختن به جغرافياي تاريخي و تاريخ يزد در روزگار پيش از اسلام تا ظهور كاكويان يزد در سال 446 هجري، كاري دشوار است؛ زيرا گزارش‌هاي تاريخي بسيار اندكي از يزد در اين مقطع در منابع يافت مي‌شود. اين واقعيّت در كنار كمبود پژوهش‌هاي باستان‌شناختي، سبب شده تا فهم روشني از تاريخ يزد در اين مقطع وجود نداشته باشد و محقّقان و يزدشناسان و باستان‌شناسان يا به تكرار همين گزارش‌هاي اندك بسنده نموده‌اند و يا مبتني بر آن‌ها ديدگاه‌هايي را طرح نموده‌اند كه در مواردي فاقد دقت لازم هستند. پژوهش حاضر كه پژوهشي است توصيفي- تحليلي و مبتني بر روش كتابخانه‌اي، مي‌كوشد تا با بازخواني مجدّد منابع، به نقد گزارش‌ها و ديدگاه‌هاي رايج دربارۀ تاريخ يزد (و مشخصاً نام و جايگاه اوليۀ شهر يزد و ارتباط آن با ايساتيس و كَثَه، باني شهر يزد و ماجراي زندان اسكندر، و نحوۀ ورود اسلام به يزد و ماجراي شهداي فهرج) بپردازد. نتايج اين پژوهش نشان مي‌دهد كه بعضي از ديدگاه‌هايي كه دربارۀ نام و جايگاه اوليه يزد مطرح شده، فاقد دقّت بوده و برآمده از فهم نادرست از گزارش‌هاي تاريخي موجود هستند. ضمن اينكه بعضي از گزارش‌هاي موجود دربارۀ يزد صرفاً روايات عاميانه‌اي هستند كه مكتوب شده‌اند و نه يك گزارش دقيق تاريخي.

It is difficult to deal with the historical geography and history of Yazd from the pre-Islamic times up to the rise of the Kakuyids in 446 AH; because very few historical reports of Yazd can be found in the sources at this time. This fact, along with the lack of archaeological data, has led to a lack of clear understanding of the history of Yazd at this time. Scholars and Yazdologists and archaeologists have been content with repeating the few reports, or based on them have developed views that in some cases lack the necessary accuracy. This study which is a descriptive-analytical research based on the library method, tries to review the common ideas and views about the history of Yazd (such as the older name and position of Yazd city and its connection with Isatis and Katha, the founder of Yazd city and the story of Alexander prison, and how Islam entered Yazd as well as the story of the martyrs of Fahraj) by re-reading the sources. The results of this study show that some of the views expressed about the name and initial position of Yazd, are inaccurate and come from a misunderstanding of existing historical reports. Moreover, some of the existing reports about Yazd are only written folk tales and not an accurate historical account.