پژوهشي در صحت انتساب ديوان حسين خوارزمي با استفاده از سبك‌شناسي لايه واژگاني و ايدئولوژيك

سبك­شناسي لايه­اي يكي از زيرمجموعه‌هاي سبك­شناسي جديد به‌شمار مي­آيد. در سبك‌شناسي لايه­اي، با توجه به بافت موقعيتي كلان­لايه، متن به خُردلايه­هايي تجزيه مي‌شود و با بررسي خُردلايه­هاي متني و تشخيص ويژگي­هاي برجسته يا پربسامد، به مطالعه سبك پرداخته مي‌شود. اين نوع سبك­شناسي را مي­توان از دقيق­ترين روش‌هاي اين علم به­شمار آورد. متن بررسي‌شده در پژوهش حاضر، ديوان حسين خوارزمي است كه به‌دليل اختلاف فراوان نسخه‌هاي خطي به‌دست‌آمده از ديوان خوارزمي، براي اثبات صحت انتساب شعرهاي ديوان به شاعر، از سبك‌شناسي لايه­اي استفاده شده است. از روش پژوهش تحليلي‌ـ‌‌توصيفي محمود فتوحي در كتاب سبك­شناسي براي پيشبرد اهداف تحقيق استفاده شده و لايه واژگاني و ايدئولوژيكي ديوان خوارزمي تحليل شده است. واژگان و تركيبات ابيات واحد تحليل سبك در نظر گرفته شده است. همين‌طور، مشخص شد كه لايه واژگاني در كشف ايدئولوژي متن و تبيين روابط پنهان قدرت نيز مؤثر است. نگارندگان با رويكردي انتقادي به نسخه‌ها نگريسته­اند. در لايه واژگان، ابتدا مطابق ديدگاه نشانه­شناسان، واژه­ها به رمزگان­هاي ساختاري و فرآيندي تقسيم شده و سپس شاخص­ها، نشان­داري واژگان و كلمات تكراري به­مثابه مؤلفه‌هاي سبكي مطرح شده است. از نگاه سبك‌شناسي لايه‌اي (واژگاني و بلاغي) و ايدئولوژيك، همه نسخه‌هاي به‌دست‌آمده از ديوان هم­خواني دارند و اصالت و اختصاصشان به حسين خوارزمي اثبات مي‌شود. جدول شاخص‌ها، اعم از اعلام، القاب، تواريخ، ماده‌تاريخ‌ها، مكان­ها و... اين نظر را بيشتر تقويت مي‌كند. نتايج حاكي از آن است كه در ميان رمزگان‌ها، نهاد دين بسامد بالايي دارد. رمزگان‌هاي فرآيندي، از پيوند و كاركرد هماهنگ دين و حكومت ازيك‌طرف و غلبه و نفوذ دين و فرهنگ بر حكومت و مستندكردن قدرت به دين ازسوي‌ديگر سرچشمه مي‌گيرد. اين رمزگان، با انديشه و تفكر خوارزمي تناسب بسيار دارد. به‌مناسبت موضوع، بيشترين بسامد واژه‌ها مربوط به نهاد عشق و عرفان است. بسامد موضوعات اين رمزگان­ها در همه نسخه‌هاي موجود، تقريباً به يك اندازه است كه مؤيد صحت انتساب همه نسخه‌هاي خطي به خوارزمي است