بازآفريني انديشه اقتصادي و سياسي ميرزا ملكم‌خان به ميانجيِ نظريه «توسعه ناموزون و مركب»

نظريه‌ «توسعه ناموزون و مركب» نظريه‌اي است كه براي اولين بار توسط لئون تروتسكي و در توضيح شكل ويژه رشد سرمايه‌داري و تجربه مدرنيته در روسيه و شكل ويژه تغيير اجتماعي و انقلاب در روسيه تزاري طرح شده است. يكي از نتايجي تروتسكي از اين مي‌گيرد اين است كه كشورهاي «عقب‌مانده» مي‌توانند برخي دستاوردهاي كشورهاي پيشرفته را بدون پيمودن مسير اوليه به دست بياورند، عاملي كه تروتسكي آن را «امتياز عقب‌ماندگي» مي‌نامد. پژوهش حاضر تلاش مي‌كند ضمن توضيحِ و تحليل مباني مفهومي نظريه‌ مزبور، انديشه سياسي و اقتصادي ميرزا ملكم‌خان ناظم‌الدوله، به‌عنوان يكي از مهم‌ترين شخصيت‌هاي فكري انقلاب مشروطه ايران را از منظر نظريه «توسعه ناموزون و مركب» مورد خوانش قرار دهد. پژوهش حاضر به طور خاص درصدد پاسخ به اين پرسش است كه «اصلِ توسعه ناموزون و مركب در انديشه ميرزاملكم‌خان چگونه قابل‌رديابي است؟». در اين راستا با تكيه بر رسالات وي، استدلال خواهد شد كه ميرزا ملكم‌خان در مواجهه انتقادي‌اش با عقب‌ماندگي ايران در دوران قاجاريه و در آراء خود براي رفع عقب‌ماندگي و برقراري نظام مشروطه، همواره بر مؤلفه‌ي هم‌زيستي جوامع و جهش از مراحل توسعه تأكيد مي‌كند كه هر دوي اين موارد از عناصر اصلي نظريه توسعه ناموزون و مركب هستند. همچنين اين پژوهش با تكيه بر روش تحليلي ـ تبييني، تلاش مي‌كند كه چرخش‌هاي فكري و سياسي اين متفكر را از رهگذر نظريه فوق مورد واكاوي قرار دهد تا شفاف شود چرا ميرزاملكم‌خان به صورت غيرمستقيم «امتياز عقب‌ماندگي» را براي ايران در نيمه‌ دوم قرن نوزدهم يك فرصت استثنائي براي وقوع يك انقلاب مي‌دانسته است.