الگوهاي گردشي تراز دريا و ارتباط آ‌ن‌ها با رودخانه‌هاي جوي تأثيرگذار بر بارش‌هاي شديد ايران

پژوهش حاضر با هدف شناسايي الگوهاي مؤثر گردشي تراز دريا در تشكيل رودخانه‌هاي جوي انجام شد كه رطوبت پهنه‌ هاي آبي بزرگ را به مناطق دوردست در خشكي‌ ها مي‌رسانند و باعث بارش‌هاي شديد در ايران نيز مي‌‌شوند. بارش‌هاي شديد ايران براساس صدك نودم، از ژوئن 1988 تا مي 2018 استخراج شدند و ۹۴۰ روز رخداد رودخانه‌ هاي جوي توسط شار رطوبت مستخرج از مؤلفه‌هاي رطوبت ويژه، باد مداري و نصف‌النهاري شناسايي شدند. داده ‌هاي فشار تراز دريا در روزهاي مذكور در ماتريسي به ابعاد 940 در 8991 (8991 ياخته در 940 روز) با آرايه S، به روش چرخش واريماكس تحليل مؤلفه‌هاي اصلي شد و 13 مؤلفه اصلي به دست آمد. اين ۱۳ مؤلفه، ورودي‌ هاي تحليل خوشه اي سلسله مراتبي وارد قرار گرفتند كه درنهايت، 10 تيپ گردشي هوا در قالب 5 تيپ اصلي مشخص شد. تيپ ‌ها براساس وضعيت فشار غالبشان به تيپ‌ هاي كم‌فشارهاي جنوبي و پرفشارهاي شمالي (A)، پرفشار قوي آزور و كم‌فشار اسكانديناوي (B)، كم‌فشارهاي ايسلند و اسكانديناوي و پرفشارهاي سيبري و غربي (C)، كم‌فشار قوي شمالي و پرفشارهاي قوي شرقي و غربي (D) و تيپ پرفشار قوي سيبري-كم‌فشار قوي سوداني (E) نام‌گذاري شدند. نتايج نشان داد، رودخانه‌ هاي جوي مؤثر بر بارش‌هاي شديد ايران عمدتاً در فصل سرد و به‌ويژه در ماه مارس به بيشينه فراواني خود مي ‌رسند. از نظر توزيع مكاني نيز دامنه ‌هاي غربي زاگرس به‌ويژه جنوب غرب كشور تحت‌تأثير اين پديده‌اند. رودخانه هاي جوي عمدتاً در تيپ‌ هاي A1، A2، A3، C2، E1 و E2 با 50 درصد رخدادها، تحت‌تأثير كم‌فشار سوداني قوي و نسبتاً قوي و در تيپ ‌هاي ديگر نيز با قدرت كمتر، رطوبت منابع آبي بزرگ را به ايران مي‌رسانند و باعث بارش‌هاي شديد مي‌شوند. از طرف ديگر، حضور پرفشار سيبري و تبت در بيشتر تيپ‌ ها مشاهده مي‌ شود كه در برخي تيپ‌ ها تا ايران گسترش داشته است. پرفشارهاي غربي نيز در تيپ‌هاي B1، C1، D1 و D2 تأثيرشان را بر ايران نشان مي‌دهند. همچنين تأثير كم‌فشارهاي جنوبي ازجمله سوداني و همگرايي درياي سرخ كه عمدتاً از روي درياي سرخ و خليج‌فارس تقويت مي‌شوند و به‌سوي ايران مي‌آيند، مشهود است. به‌طوركلي، وجود پرفشارهاي شرقي و غربي و گسترش آ‌ن‌ها  در عرض ‌هاي مياني و كم‌فشارهاي قوي در عرض‌ هاي بالايي به همراه كم‌فشارهاي ضعيف تا قوي در عرض‌ هاي پاييني منطقه موردمطالعه، در تمامي تيپ‌ هاي گردشي، نشانگر نقش برجسته‌ تر دو منشأ رطوبت اطلس شمالي و بخش شمالي اقيانوس هند بود كه باعث تأمين و تقويت رطوبت رودخانه‌هاي جوي شدند.