بررسي خاستگاه، فرم و مضمون در كتيبه‌هاي داراي صورت

كتيبه ‌هاي داراي صورت در قرون ميانه دنياي اسلام با شكل ‌هاي مختلف به خصوص در اشياي فلزي به كار رفته ‌اند. مسئله اصلي اين است كه  نگاه به آن‌ها بيشتر به شكل نوعي خوشنويسي تفنني يا جزيي از  نقش واق بوده و هيچ‌ گاه به شكل جامع و دقيق به نمونه ‌هاي گوناگون و تفكرات احتمالي بانيان و هنرمندان توجه نگرديده است. هدف اين پژوهش بررسي خاستگاه، مضامين و فرم ‌هاي گوناگون آن جهت پي ‌بردن به دلايل احتمالي استفاده از اين نوع خطوط و بررسي نام‌هاي گذاشته شده بر روي اين كتيبه‌ها است. بر اين اساس پرسش‌هايي مطرح گرديد: 1. طبقه ‌بندي شكلي ‌ كتيبه ‌هاي داراي صورت در آثار غير معماري چگونه است؟ 2. مضامين كتيبه‌ هاي داراي صورت چيست و آيا ارتباطي بين فرم و مضمون در اين كتيبه‌ ها و دلايل استفاده از آن وجود دارد؟ روش تحقيق با رويكرد توصيفي- تحليلي بوده و جمع ‌آوري اطلاعات نيز بصورت اسنادي است. نتايج پژوهش نشان مي ‌دهد عنوان كتيبه ‌هاي صورت ‌دار براي نام‌گذاري اين خطوط مي‌تواند مناسب ‌تر بوده و به پنج دسته تقسيم بندي مي ‌شوند: كتيبه ‌هاي صورت ‌دار۱. پرنده نما ۲. انسان سر۳. جانورنما ۴. تركيبي ۵. متحرك. در بررسي مضامين، دو مضمون اصلي شامل مفاهيم و عبارات مذهبي و دعاهاي مرتبط با طالع خوش، دركنار دو مضمون فرعي شامل امضا و نام هنرمند و اشعار خاص مشخص گرديد. همچنين هماهنگي فرم با مضمون طالع بيني و خوش يمني و نيز نام مبارك پيامبر در بسياري از نمونه ‌ها شناسايي شد. علي رغم نمونه‌ هاي به تازگي معرفي شده در شوش و بصره،  مي‌ توان نيشابور را به عنوان خاستگاه اين نوع از كتيبه‌ ها در جهان اسلام معرفي كرد كه زمانش به استناد سكه‌ ها به قرن 8 ميلادي (نيمه دوم قرن دوم هجري) تا زمان سامانيان و به احتمال بيشتر به پيش از سامانيان بازمي ‌گردد.