معناشناسي زندقه رايج در قريش در دوره پيشااسلام

در ميان منابع مربوط به تاريخ دورۀ پيشااسلامي، از زندقه بعنوان يكي از اديان رايج در قبيلۀ قريش ياد شده است. با توجه به اينكه اين گزارش اغلب در آثار مربوط به قرن دوم هجري ثبت گرديده و در اين دوره، زندقه در معاني‌يي متعدد استفاده ميشده، اين پرسش در ذهن تاريخ‌پژوهان دورۀ پيشااسلامي اهميت پيدا كرده است كه زندقه رايج در قريش مشمول و مصداق كدام معنا بوده است. در گزارش ابن‌كلبي در مثالب‌العرب، بعنوان قديميترين گزارشي كه در اين زمينه در دست است، نكاتي در مورد زندقه قريشيان مطرح شده كه ميتواند ما را در شناخت معناي آن ياري رساند؛ اول آنكه طبق اين گزارش، ظهور زندقه در قريش، نشئت ‌گرفته از مواجهه تاجران قريش با اهالي حيره بوده است و مسيحيان حيره تعليم‌دهندگان زندقه معرفي شده‌اند. دوم آنكه، اسامي زنادقه قريش در اين گزارش ضبط شده است. لحاظ اين دو مؤلفه، نشانگر آنست كه زندقه رايج در قريش، نه بمعناي پيروي قريشيان از اديان گنوسي، همچون آيين‌ مانوي، است، نه بمعناي مزدك‌گرايي ايشان، و نه بمعناي ارتداد و گرايش آنها به ثنويت مجوس، بلكه ـ با استناد به ديگر قرائن ـ تنها بمعناي عدم باورمندي به مبدأ يا معاد است.