ارزيابي انتقادات معرفت شناختي سهروردي از ابن سينا در مسئلۀ ابصار

نظريۀ ابصار يكي از مباحث مهم معرفت‌شناختي است. افلاطون و ارسطو در اين بحث، ديدگاهي ويژه ارائه كرده‌اند كه مبناي نظريات فلاسفۀ اسلامي متأخر در اين مسئله واقع شده است. ازسويي، ابن‌سينا به پيروي از ارسطو، حقيقت ابصار را مبتني بر نظريۀ «انطباع صور» تشريح كرده‌ كه براساس آن، ادراك حسي را به انفعال آلت حسي از محسوس تعريف مي‌كند. ازسوي ديگر، شيخ اشراق با ردّ دو نظريۀ خروج شعاع و انطباع، در صدد برآمد ديدگاه جديدي را بيان كند. يعني نمي‌توان براساس «خروج شعاع» و «انطباع صور» تحليل دقيقي از ابصار ارائه كرد؛ بلكه با اشراق نفس بر امر موردمشاهده (البته به‌شرط مقابله) است كه ابصار تحقق مي‌يابد. در پژوهش حاضر با تتبع در آثار ابن‌سينا و سهروردي مبتني بر رهيافت اسنادي و روش توصيفي و تحليلي، ميزان نوآوري و يا اصالت انتقادات سهروردي بر جنبۀ معرفت‌شناختي مسئلۀ ابصار ابن‌سينا سنجش شده است. نگارنده در فرايند پژوهش پيش‌ رو، ضمن رونمايي از ابن‌سيناي متفاوت و براساس تحليل دقيق مسئلۀ ابصار، به اين نتيجه رسيده است كه ملاحظات انتقادي سهروردي در اين بحث، ريشه در سخنان ابن‌سينا دارد؛ چراكه خود شيخ در برخي آثار خويش، هرچند نه به‌نحو تفصيلي و سازمان‌يافته، بلكه به‌نحو اجمالي به آنها توجه داشته است. به نظر مي‌رسد زمينۀ فكري شيخ اشراق در تبيين نظريۀ ابصار را بتوان چنين ارزيابي كرد كه «اشراق» در نظام فكري سهروردي متناسب با «التفات» در فضاي فكري ابن‌سينا و جايگزين آن قابل‌طرح است؛ چراكه رويكرد فيلسوف مشائي در بستر علم حصولي بوده كه حكمت اشراق آن را در فضاي علم حضوري به اشراق تفسير كرده است.