تحليل ديدگاه علامه مصباح يزدي درباره فقدان گزاره بديهي در اخلاق

پس از آنكه بپذيريم حسن و قبح افعالْ عقلي‌ است و نه شرعي، و يقيني است و نه مشهوري و عقلايي، نوبت به اين پرسش مي‌‌رسد كه آيا بديهي‌ است يا نظري؟ ثمره اين بحث آنجا ظاهر مي‌شود كه در صورت وجود گزاره بديهي در اخلاق، علم اخلاق ـ دست‌كم ـ در اثبات برخي گزاره‌هاي نظري خود، از علوم ديگر بي‌نياز مي‌شود. هرچند علامه مصباح يزدي گزاره‌اي مانند «عدل حسن است» را اوّلي مي‌داند، اما در نهايت، علم اخلاق را فاقد گزاره بديهي مي‌شمرد. اين نوشتار به روش توصيفي و تحليلي به حل اين تعارض ظاهري پرداخته و به اين نتيجه دست يافته كه از نظر علامه مصباح يزدي، قضيه مزبور يك قضيه حقيقيه است كه بر وجود مصاديق در خارج دلالت ندارد. با توجه به انحصار قضاياي حقيقتاً بديهي در اوليات و وجدانيات، مصاديق عدل تنها زماني بديهي خواهند بود كه افزون بر اوّلي بودن، وجداني هم باشند، در حالي‌ كه اين مصاديق به صورت وجداني و با علم حضوري قابل شناخت نيستند. به بيان ديگر، هرچند قضيه مزبور اوّلي است، اما وجداني نيست و صرف اوّلي دانستن كافي نيست تا به وجود گزاره بديهي در اخلاق باور داشته باشيم؛ زيرا با صرف تحليلي و اوّلي بودن حُسن عدل، مشكل ارتباط اين قضايا با خارج و صدق آنها بر واقعيت‌هاي عيني حل نمي‌شود و نمي‌توان اين قضايا را به واقعيت‌هاي عيني و خارج از ذهن نسبت داد، مگر آنكه اثبات گردند. بر اين‌ اساس و با توجه به نظريه «مبناگرايي»، علم اخلاق به‌مثابه يكي از اقسام حكمت عملي، براي اثبات گزاره‌هاي خود به بديهيات حكمت نظري نيازمند است.