شهرنشيني نوليبرال و سكونتگاه‌هاي غيررسمي: مسكن و سياست تهي‌دستان در حومۀ شهر تهران

در ايران با گذار به شهرنشيني نوليبرال، واقعيت‌هاي شهري و به‌تبع آن، تقلاي تهي‌دستان براي تأمين و بهبود سرپناه در سكونتگاه‌هاي «غيررسمي» دستخوش تغييرات مهم و معنادار شده است. بااين‌حال، در مطالعات شهري محققان اغلب به نحو غيرانتقادي از ابزارهاي مفهومي متعارفي استفاده مي‌كنند كه كمك چنداني به فهم پروبلماتيك‌هاي شهري جديد به‌ويژه در قلمرو زندگي مردمان تهي‌دست نمي‌كند. اين مقاله با تمركز بر يكي از برهه‌هاي پساآزادسازي اقتصادي (1390-1392) به اين سوال محوري پاسخ مي‌دهد كه پس از اجراي برنامۀ تعديل ساختاري در ايران، سياست‌هاي غيررسمي تهي‌دستان شهري براي تأمين مسكن چه تغييري كرده است. نقطۀ عزيمت تئوريك در اين تحقيق، نظريۀ «پيشروي آرام مردم عادي» است كه براساس نتايج پژوهش بازانديشي شده است.ميدان اصلي تحقيق، محله‌هاي تهي‌دست‌نشين شهرهاي گلستان و نسيم‌شهر در حومۀ تهران است كه در چارچوب طرح پژوهش كيفي مطالعه شدند. براي گردآوري داده‌ها از روش‌هاي مشاهده، مصاحبه (با مردم عادي، مسئولان شهري و مطلعان محلي) و اسنادي (نامه‌هاي مردم به مقامات، آرشيو روزنامه‌ها، مكاتبات اداري، گزارش‌هاي رسمي و مجلات و كتاب‌ها) استفاده شد.يافته‌هاي اين تحقيق نشان مي‌دهد بازاري‌شدن فزايندۀ قلمروهاي غيررسمي، تهي‌دستان را از تصرف غيرقانوني و مستقيم منابع، امكانات و فرصت‌هاي ضروري براي خانه‌سازي به نحو قابل‌توجهي بازداشته يا دستيابي به چنين هدفي را براي آن‌ها به‌شدت پرهزينه و دشوار كرده است. تغيير چشمگير راهبرد تهي‌دستان از «پيشروي افقي» در زمين‌ها به «پيشروي عمودي» روي خانه‌ها و گسترش اجاره‌نشيني در محله‌هاي محروم دلالت بر همين واقعيت دارد.سكونتگاه‌هاي غيررسمي كه آصف بيات آن را بديل ممكني از زيستن براي تاب‌آوردن در برابر سختي‌هاي دنياي مدرن مي‌داند، تحت سياست‌هاي نوليبرال به نحو فزاينده به تصاحب نيروهاي عذاب‌آور و ناتوانمندساز بازار درآمده است.