بررسي شيوه هاي مختلف بهره برداري بر خصوصيات پوشش گياهي مراتع خشك و بياباني (مطالعه موردي: مراتع شهرستان زيركوه، خراسان جنوبي)

سابقه و هدف: هر يك از شيوه هاي مختلف بهره برداري و مديريتي در مراتع، آثار متفاوتي بر كاركرد اكوسيستم هاي مرتعي دارند. شيوه هاي نادرست و نامناسب بهره برداري از مراتع به ويژه در چند دهه اخير موجب بروز لطمات شديدي به عرصه هاي منابع طبيعي كشور شده است. در خصوص اثرات چراي دام بر رويشگاه هاي شنزار مناطق بياباني، تحقيقات معدودي وجود دارد. هدف از تحقيق حاضر بررسي اثر شيوه هاي مختلف بهره برداري بر خصوصيات بوم شناختي شامل درصد پوشش گياهي، تراكم گياهي، غنا، تنوع، يكنواختي و غالبيت گونه اي، و تشابه گونه اي در مراتع مورد تحقيق است.مواد و روش‌ها: اين تحقيق در چهار مرتع حريم روستا، اسكان موقت عشايري، اسكان دائمي عشايري و قرق در شهرستان زيركوه انجام شد. در هر مرتع، ليست گونه هاي گياهي، تراكم و درصد پوشش گياهي هر گونه به تفكيك تعيين شد. همچنين جهت تعيين وضعيت مرتع، از روش چهار فاكتوره تعديل شده استفاده شد. علاوه بر شاخص هاي عددي، رتبه بندي تنوع گونه اي با استفاده از منحني رتبه-تنوع رني بررسي شد. به منظور بررسي تشابه گونه اي بين چهار مرتع مورد مطالعه از شاخص تشابه جاكارد استفاده شد و جهت نمايش بهتر تشابه گونه اي، از تحليل خوشه اي سلسله مراتبي (فاصله اقليدوسي و اتصال گروهي Ward) استفاده شد. در نهايت رابطه بين پوشش گياهي و تعداد گونه با شاخص هاي تنوع زيستي توسط ضريب همبستگي پيرسون مورد آزمون قرار گرفت.نتايج و بحث: براساس روش چهار فاكتوره، وضعيت مرتع دو مرتع حريم روستا و اسكان موقتي، متوسط و مرتع اسكان دائمي، فقير و مرتع قرق، خوب ارزيابي شده است. نتايج تحليل واريانس نشان داد كه اثر شيوه هاي بهرهيبرداري بر درصد پوشش گياهي (در سطح 0.05) و تعداد گونه، غناي گونه اي كل و متوسط (در سطح 0.01) معنييدار شده است. مرتع قرق داراي بيشترين درصد پوشش و تراكم گياهي (54.73 درصد و 80 پايه) و مرتع اسكان دائمي كمترين درصد پوشش و تراكم گياهي (15 درصد و 5 پايه) را دارد. بيشترين غناي گونه اي متعلق به مرتع قرق است و بين ساير مراتع اختلافي وجود ندارد. مرتع اسكان موقت نسبت به ساير مراتع از بيشترين سهم گياهان مرتعي و كمترين سهم گياهان زياديشونده برخوردار است. بيشترين درصد گياهان زياديشونده در مرتع اسكان دائمي مشاهده شد. از لحاظ تنوع گونه اي، مرتع قرق از بيشترين شاخص تنوع شانون-وينر (2.03) و شاخص تنوع سيمسپون (0.80) نسبت به ساير مراتع برخوردار است. نتايج ضرايب همبستگي پوشش گياهي و تعداد گونه با شاخصيهاي تنوع گونهياي در منطقه مورد مطالعه نشان مي دهد كه عموماً شاخص هاي تنوع با پوشش گياهي و تعداد گونه همبستگي مثبت معني دار و شاخص هاي يكنواختي و غالبيت گونه اي با پوشش گياهي و تعداد گونه همبستگي منفي معني داري دارند. نتايج شاخص تشابه جاكارد نشان مي دهد كه بيشترين ميزان شباهت گونهياي بين دو مرتع حريم روستا و اسكان دائمي (62%) مشاهده مي شود.نتيجه گيري: نتايج نشان داد چراي مفرط پوشش گياهي در اطراف آغل هاي محل اسكان عشاير به وضوح قابل مشاهده است و بر روي درصد پوشش گياهان، حتي گياهان سمي و زيادشونده نيز تاثير گذاشته و تنوع گونه اي را كاهش داده است. همچنين استراحت مرتع در مرتع قرق و تاخير در چراي دام در مرتع اسكان موقت به بهبود پوشش گياهي و تنوع زيستي كمك نموده است. از لحاظ درصد پوشش گياهي، تراكم و تركيب گياهي، مرتع اسكان موقت پس از مرتع قرق قرار دارد. بيشترين سهم گياهان علوفه اي در تركيب گياهي مرتع اسكان موقت مشاهده شد. اگر اين فرضيه را بپذيريم كه قرق مرتع باعث توالي جوامع گياهي به سمت مرحله كليماكس مي شود و در مديريت مرتع همواره مرحله تحت كليماكس بهتر از مرحله‌ كليماكس است، در اين صورت، اسكان موقت عشاير به لحاظ مديريت دام و مرتع، سودمندتر از قرق مرتع خواهد بود.