نقش عوامل ژئومورفولوژي و تغيير سيستم‌هاي مورفوكليماتيك در شكل‌گيري و تحول الگوي سكونتگاه‌هاي انساني در ايران مركزي (پيرامون شيركوه- يزد)

طرح مسئله: امروزه افزايش جمعيت انساني ضرورت روزافزوني براي اشغال زمين‌هاي پيرامون مناطق سكونتگاهي را به وجود آورده است كه اين نياز با شاخص‌هاي ژئومورفيك هر منطقه ارتباط تنگاتنگي دارد. اگر روند ايجاد سكونتگاه‌‌هاي جديد بدون تناسب با ظرفيت‌ها و امكانات طبيعي شكل بگيرد، آثار و نتايج نامناسبي در فضاي كالبدي-زيستي درون شهري از قبيل بروز مخاطرات طبيعي، برهم‌زدن تعادل محيط‌ زيست و اختلال در امر خدمت‌رساني را به وجود مي‌آورد. براساس مطالعات مختلف، بين مؤلفه‌هاي ژئومورفولوژي و سكونتگاه‌‌هاي انساني ارتباط نزديكي وجود دارد. اين مؤلفه‌ها گاهي سبب رشد و تبلور كانون‌هاي مدني و پيدايش و گسترش سكونتگاه‌‌ها شده و گاهي نيز براي اين كانون‌ها پرمخاطره جلوه و دافعه ايجاد كرده‌اند؛ بنابراين شناخت ويژگي‌هاي محيط طبيعي و توانمندي‌هاي لندفرم‌هايي سطح زمين براي تميز و تشخيص نقاط مناسب و پايدار به‌منظور ايجاد و توسعۀ استقرارگاه انساني اهميت و ضرورت دارد. هدف: هدف پژوهش حاضر، بررسي و تحليل نقش عوامل و مؤلفه‌هاي ژئومورفيك در شكل‌گيري، توسعه، تحول و الگوي استقرار سكونتگاه‌هاي پيرامون كوه بزرگ شيركوه در منطقۀ خشك و گرم ايران مركزي است. روش: براي انجام اين پژوهش از نقشه‌هاي توپوگرافي و زمين‌شناسي، تصاوير گوگل ارث و مهم‌تر از همه مطالعات و مشاهدات ميداني بهره گرفته شد. روش انجام كار نيز پديدارشناسي توصيفي بوده است. نتايج: نتايج اين پژوهش، حاكي از الگوي متفاوت سكونتگاه‌ها در دامنه‌هاي شمالي و جنوبي و همچنين غربي و شرقي شيركوه است به‌گونه‌اي كه اغلب سكونتگاه‌هاي واقع در ارتفاعات بالاي دامنه‌هاي جنوبي در خط تعادل آب و يخ، در محدودۀ ارتفاعي 2450-2550 متر و در دامنه‌هاي شمالي، اين محدودۀ ارتفاعي بين 1700 تا 1650 متر متغير است. تحليل‌ها نشان‌دهندۀ آن بود كه مهم‌ترين عامل ايجاد سكونتگاه‌ها در وهلۀ نخست، لندفرم‌هاي يخچالي و در وهلۀ بعد درياچه‌هاي كواترنري (چاله‌هاي كويري كنوني) و سواحل آنها بوده است؛ در حالي كه لندفرم‌هاي جرياني ازجمله تراس‌هاي رودخانه‌اي، مخروط هاي ‌افكنه و دشت‌سرها، حتي با داشتن منابع آب به نسبت خوب، برخلاف اغلب مناطق ديگر ايران و جهان، نقشي در به وجود آمدن اين سكونتگاه‌ها نداشته‌اند. استقرار بر روي لندفرم‌هاي يخچالي در ارتفاعات بالاي 2000 متر به‌احتمال به دوره‌هاي بسيار خشك و گرم و استقرار در حاشيۀ چاله‌هاي كويري كنوني به دوره‌هاي سرد كواترنر پاياني برمي‌گردد. نوآوري: اين پژوهش نشان‌دهندۀ آن بود كه اگرچه براساس مطالعات قبلي اغلب مراكز سكونتگاهي ايران اعم از شهري يا روستايي، به‌ويژه در بخش‌هاي مركزي و شرقي بر روي مخروط‌افكنه‌ها استقرار يافته‌اند (حتي براي سكونتگاه‌هاي پيش از تاريخ)، مخروط‌افكنه‌ها به دليل بارش‌هاي شديد رگباري و شدت سيلاب‌ها در هيچ جاي منطقۀ موردمطالعه، تا قبل از سه دهۀ گذشته، هرگز مورداستفاده براي ايجاد سكونتگاه قرار نگرفته است؛ همچنين مطالعه نشان‌دهندۀ آن بود كه لندفرم‌هاي يخچالي ارتفاعات بالا، بنا بر دلايل خاص اقليمي، مطلوب‌ترين مكان براي ايجاد و تحول سكونتگاه بوده است.