انديشۀ كلامي، عرفاني و اخلاقي محمد غزالي

مقالۀ حاضر به‌دنبال پاسخ به اين سؤال است كه انديشۀ كلامي، عرفاني و اخلاقي امام محمد غزالي بر چه پايه و اساسي مي‌باشد. هدف آنچه غزالي به نام اخلاق تعليم مي‌دهد تربيت صوفيانه است؛ اخلاق عرفاني غزالي در قالب شيوۀ تهذيب نفس در كتاب احياء علوم الدين منعكس شده است. اين كتاب از مهم‌ترين آثار كلامي، عرفاني و اخلاقي است كه همواره توجه علماي جهان اسلام و فراتر از آن را به خود جلب كرده است. او در حوزه‌هاي معرفت يا شناخت‌شناسي، هستي‌شناسي، روش‌شناسي، انسان‌شناختي و جامعه‌شناختي با اتكاء بر بازخواني اخلاقي و عرفاني منابع و نصوص ديني موجب تغييرات و بازانديشي‌هاي فراواني شد. طريق عرفاني و سلوك غزالي ده مرحله يا مقامات اصلي دارد كه هريك از اين مقامات مخصوص كسب يكي از صفات رستگاري يا منجيات است. انديشۀ عرفاني و اخلاقي غزالي نشأت‌گرفته از نگاه كلامِ اسلامي وي است. غزالي در كتب مختلف خود مثل الجام ‌العوام عن العلم ‌الكلام، تهافت‌‌الفلاسفة و احياء علوم الدين به رد فلسفه و كلام پرداخته؛ اما در جاهايي هم خودش به اين دو علم پرداخته است. غزالي بيشتر به عوام‌الناس توصيه مي‌كند تا به كلام و فلسفه نزديك نشوند. وي به عرفان،‏‏ اخلاق و سياست در الملك و الدين توأمان و هم‌زمان با هم، توجه كرده است. غزالي در فقه، شريعت، كلام، فلسفه، عرفان، اخلاق و ساير علوم مرتبط، در زمرۀ نامداران جهان اسلام به شمار مي‌آيد.