بازتاب انتظارات فرهنگ برساختۀ شرق‌شناسي در بازنمايي معماري معاصر ايران

در تحليل انتقادي ادوارد سعيد از «شرق‌شناسي»، بازنمود تصويري شرق در هنر و پژوهش‌هاي علمي غرب و محاط كردن آن در نظم استعماري و معنابخشي به آن، تنها تحريفي ايدئولوژيك براي دستيابي به نظمِ جهانِ سياسي نوظهور (دوران مدرن) نيست، بلكه آرايش و تصور كاملاً منسجمي است كه مشرق‌زمين را به‌عنوان واقعيتي متمايز، با فاصله از جهان غرب و ابژه‌اي براي برآوردن ميلِ شناخت غربي، سازماندهي و توليد مي‌كند. با اين نگاه، نمايشگاه جهاني نيز عرصه و فرصتي براي نمايش دنياهاي متفاوت غربي/ شرقي است؛ جايي‌كه فرهنگ‌هاي متقابل منطقي/ خيالي و نظمِ تاريخي/ بي‌نظمي اسطوره‌اي در مقابل هم، درون ويتريني صف‌آرايي مي‌كنند. دراين‌ميان، حضور ايران به‌دليل موقعيت راهبردي تازه‌به‌دست‌آمده در دورۀ پهلوي اول و به‌سبب تاريخ كهنِ علم و هنرش در نزد مستشرقان و نهادهاي دانش غربي اهميت ويژه‌اي يافت و لازم بود كه متناسب با طبقه‌بندي ساختار دانش و تاريخ‌نگاري وابسته به‌ آن، بازنمايي شود. غرفه‌هاي ايران در نمايشگاه‌هاي جهاني، منابعي بودند كه مفاهيم و قواعد سياست‌زدۀ خوانش تاريخي هماهنگ با شرق‌شناسي شرق‌شناسان، برپايۀ آن‌ها ساخته مي‌شدند. در اينجا به‌منظور روشن‌تر شدن بحث و به‌عنوان نمونه، بر راهبردهاي رويارويي گفتماني حضور ايران در سه نمايشگاه جهاني هنر فيلادفيا (1926)، هنر و ‌معماري برلينگتون (1931)، و بروكسل (1935) تمركز كرده‌ايم. مقاله حاضر با تكيه بر رهيافت تحليل گفتمان، در جست‌وجوي پاسخي است براي پرسش «انتظارات گفتمان شرق‌شناسانه چگونه از مسير برگزاري نمايشگاه‌هاي جهاني برآورده مي‌شد؟» تا رابطه‌اي معنادار ميان رهيافت‌هاي اورينتاليستي و اهداف آن با بازنمايي كالبدي، محتوايي، و كاركردي معماري اين غرفه‌ها پيدا كند. يافته‌ها نشان داد معماري غرفه‌هاي ايراني در اين نمايشگاه‌هاي جهاني به‌گونه‌اي است كه ايستادن در ميانۀ توقعات گفتمان شرق‌شناسي را مانند شيئي موزه‌اي بازمي‌تاباند كه هنر ايران را در نظم نمايشگاهي محاط و محصور كرده است و به غرب براي نمايش ايران اگزوتيك ياري مي‌رساند.