بررسي اصول و مقولات مربوط به جهان معماري در كتاب نزهت‌نامه علايي

منابع كهن فارسي، از زمره‌ مهم‌ترين منابع براي شناختن معماري گذشته‌ ايران به شمار مي‌روند. از جمله‌ اين متون، كتاب نزهت‌نامه علايي اثر شهمردان‌بن ابي‌الخير است كه در سال‌هاي پاياني سده‌ پنجم هجري تأليف شده است. اين كتاب، دايره‌المعارفي از علوم رايج در آن روزگار است و شامل موضوعات متنوعي چون؛ اقسام حيوانات، نباتات، جواهر، حساب، نجوم، هنرهاي دستي و ... مي‌شود. موضوع اين مقاله، استخراج، دسته‌بندي و بررسي اصول و مقولاتي در كتاب نزهت‌نامه است كه به كار مباحث نظري معماري مي‌آيند. تحقيق با روش تفسيري و به شيوه‌ قرائت و فهم و تفسير كتاب نزهت‌نامه به‌ واسطه‌ خود متن انجام شده است؛ لذا محور اين تحقيق، كتاب نزهت‌نامه بوده و فقط براي شناخت بيشتر و استدلال بهتر به منابع درجه دوم رجوع شده است. محصول اين پژوهش در سه باب سامان يافته است؛ باب اول، به زمينه و زمانه‌ كتاب اختصاص دارد و در آن مختصري از جايگاه نزهت‌نامه و نويسنده‌ آن طرح شده است. در باب دوم، اصول غالب كتاب راجع به جهان و انسان مطرح و دسته‌بندي مي‌شوند. اين اصول، مباني براي باب سوم وضع مي‌كنند كه اصول مستخرج از كتاب راجع به معماري هستند، شامل؛ شأن معماري، كشف حكمت‌ها و معاني، مراعات وقت، شناختن طبايع و اعتدال، هماهنگي صورت و معناي نيكو. مطابق جهان نزهت‌نامه، معماري در زمره‌ صناعات شريف است. معمار لازم است بر وقت‌هاي سعد و نحس و طبايع مختلف در كار خود واقف باشد، بر فنون كار خويش مسلط باشد تا بتواند بنايي نيكو برآورد، در پي حكمت‌ها و معاني باشد و سعي كند اصل اعتدال را در معماري به‌جا آورد.