بررسي تنوع صفات آگرومورفولوژيك اجداد وحشي گندم‏ اينكورن (Einkorn) جمع آوري شده از مراتع غرب ايران

سابقه و هدف:گندم‌هاي وحشي منبع غني از ژن‌هاي مفيد ازجمله مقاومت به انواع تنش‏ها مانند تنش خشكي و شوري هستند. گندميان وحشي با توليد علوفه سبز نقش مؤثري در تعليف دام، جلوگيري از فرسايش خاك و پايداري در توليد مرتع دارند. در سال‌هاي اخير به علت تبديل مراتع به اراضي ديم و چراي بيش از حد دام مقدار اين ذخاير ارزشمند كاهش يافته و با توجه به اهميت آنها، حفاظت ژنتيكي و كاربرد علمي و صحيح آنها علاوه بر استفاده در برنامه‌هاي اصلاحي گندم، كمك زيادي به احياء مراتع و افزايش توليد علوفه كشور مي‌كند. اين مطالعه با هدف بررسي تنوع گندم اينكورن در مراتع غرب ايران به عنوان مركز پيدايش و تنوع اجداد وحشي گندم براي استفاده از اين منابع ژنتيكي در برنامه هاي اصلاحي گندم انجام شد.مواد و روش‌ها: به منظور بررسي تنوع فنوتيپي گندم اينكورن از نظر ويژگي‌هاي آگرومورفولوژيك، 93 ژنوتيپ اينكورن از 16 جمعيت جمع‌آوري شده از استان هاي كرمانشاه، ايلام و كردستان به همراه چهار رقم گندم نان و سه رقم گندم دوروم در قالب‏ طرح آلفا لاتيس در دو تكرار و در دو سال توسط محاسبه بهترين پيش‌بيني نااريب خطي (Best Linear Unbiased Predictor: BLUP) ارزيابي شدند. صفات مورد مطالعه شامل عملكرد دانه، عملكرد بيولوژيك، تعداد سنبله، وزن هزاردانه، طول سنبله، ارتفاع بوته، طول پدانكل، طول ريشك و تعداد دانه در سنبله بود. كليه تجزيه هاي چندمتغيره با استفاده از روش BLUP انجام شد.نتايج:نتايج تجزيه واريانس صفات نشان داد كه بين ژنوتيپ‏هاي مورد بررسي از لحاظ تمامي صفات اندازه‏گيري شده تفاوت معني‏دار وجود داشت. ميزان بالاي وراثت‌پذيري عمومي در صفات مورد بررسي (به‌جز طول سنبله و تعداد دانه در سنبله) بالا بود. بررسي همبستگي ژنتيكي بين صفات نشان داد كه بين عملكرد دانه با عملكرد بيولوژيك، وزن سنبله، طول سنبله و تعداد دانه در سنبله همبستگي مثبت و معني‌دار وجود داشت. صفت تعداد دانه در سنبله در هر دو سال مورد بررسي از وراثت‌پذيري بالايي برخوردار بود. بيشترين ميزان ضريب تنوع ژنتيكي در صفت تعداد دانه در سنبله و كمترين در صفت وزن هزار دانه مشاهده شد. تجزيه خوشه اي با استفاده از داده‌هاي آگرومورفولوژيك ژنوتيپ ها را در شش گروه قرار داد كه با منشأ جغرافيايي ژنوتيپ ها تطابق زيادي نشان نداد ولي گندم هاي نان و دوروم در گروه هاي جداگانه قرار گرفتند. از بين نمونه هاي گندم اينكورن، ژنوتيپ هاي موجود در گروه 4 داراي بيشترين ميانگين براي صفات عملكرد بيولوژيك، وزن سنبله، تعداد سنبله، وزن هزار دانه، طول ريشك، عملكرد دانه، ارتفاع بوته و طول پدانكل بودند. نتايج تجزيه به مؤلفه‌هاي اصلي نشان داد كه سه مؤلفه اول در مجموع 85.47 درصد تغييرات كل داده‏ها را توجيه كردند. باي پلات حاصل، ژنوتيپ هاي اينكورن مورد مطالعه را در سه گروه و سه رقم گندم نان كريم، كوهدشت و اوروم و در گروه چهارم، سه رقم گندم دوروم بهرنگ، شبرنگ و دهدشت و رقم گندم نان آذر – 2 با بيشترين مقادير صفات آگرومورفولوژيك در گروه پنجم قرار داد. نتايج گروه بندي به روش تجزيه به مؤلفه هاي اصلي تا حد زيادي با نتايج تجزيه خوشه اي مطابقت داشت. نتيجه‌گيري: نتايج حكايت از تنوع بالاي ژنوتيپ هاي اينكورن از لحاظ صفات آگرومورفولوژيك داشت. ميزان بالاي وراثت‌پذيري عمومي صفات مورد بررسي بيانگر اين بود كه گزينش فنوتيپي براي اين صفات مي تواند مهمترين راهبرد اصلاحي در گندم اينكورن باشد. نتايج مقايسه ميانگين براي بيشتر صفات مورد بررسي بيانگر برتري كامل ارقام گندم نان و دوروم بود؛ در مورد بيشتر صفات، ژنوتيپ هاي جمع‌آوري شده از كامياران-سنندج داراي برتري بودند و ژنوتيپ 29 با همين منشأ صفات آگرومورفولوژيك مطلوبي نشان داد كه به منظور استفاده در برنامه هاي به‌نژادي گندم توصيه مي گردد.