بررسي تاريخي زبان و ترجمه در تئاترهاي مشهد: از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامي ايران

اجراهاي نمايشي از قبيل مرثيه‌خواني، تعزيه يا روحوضي هميشه بخشي از جامعۀ ايران بوده است و پيشينه‌اي طولاني دارد؛ امّا تئاتر به‌مثابة پديده‌اي فرهنگي و مدرن از اواخر دورۀ قاجار به جامعه ايران معرّفي شد. محتواي نمايش، نحوۀ اجرا يا بازيگري و زبانِ انتقالِ مفاهيم سه عنصر مهم در تئاتر هستند. مطالعات تاريخي و مطالعات ترجمه تاكنون به جنبه‌هاي مختلف ترجمۀ تئاتر پرداخته‌اند؛ امّا به نقش زبان و ترجمه در تئاتر در مشهد به‌ويژه از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامي توجّهي نشده است. اين پژوهش در پي پاسخ به اين سؤال است كه زبان و ترجمه به‌مثابة دو عنصر اصلي تئاتر در مشهد طي حدود 80 سال از اوّلين اجراها در اواخر دورۀ قاجار تا انقلاب اسلامي چه تحوّلاتي را پشت سر گذاشته است و بيشتر تئاترهاي مشهد با چه زباني ارائه شده‌اند و ترجمه چه نقش و جايگاهي داشته است؟ ابتدا با روش كتابخانه‌اي، منابع اوّليه، از جمله تمام روزنامه‌هاي مشهد از دورۀ مشروطه تا انقلاب اسلامي، نظير آفتاب شرق، آزادي، بهار، چمن، خراسان، صداي خراسان، نواي خراسان و غيره، مورد بررسي قرار گرفت و همه مطالب مربوط به تئاتر استخراج شد. سپس از پژوهش‌ها و منابع ثانويه بهره گرفته شد و نتايج مربوط به زبان و ترجمه به شكلي توصيفي‑‌تحليلي ارائه گرديد. نتايج پژوهش تأكيد بر آن دارد كه اوّلين تئاترهاي مشهد به زبان تركي اجرا شدند. سپس ترجمۀ تركي به فارسي جاي آن را گرفت. در دورۀ پهلوي اوّل، ترجمۀ آثار روسي در ايران رونق داشت و پس از شهريور 1320، ترجمۀ آثار شاخص تركي، انگليسي و فرانسه نيز به اين جريان اضافه شد. در اواسط دورۀ پهلوي، شيوۀ تلخيص جاي ترجمه را گرفت و سطح ترجمه در تماشاخانه هاي مشهد تنزل پيدا كرد. در دهۀ 1340، با ظهور گروه‌هاي تئاتري جديد در مشهد، زبان فارسي زبان غالب اين هنر در مشهد شد.