مصداق و مفهوم «ارتداد» در قرآن در انديشۀ مفسّران فريقين

عالمان اسلامي همواره بر سر تبيين دايرۀ مفهومي «ارتداد» و تعيين مصاديقِ آن با يك‌ديگر اختلاف‌نظر داشته‌اند. نگاهي به تفاسير فريقين نشان از آن دارد كه مفسّران در تبيين آراي خويش در زمينۀ احكام مربوط به ارتداد و شخص مرتدّ بر سه مبناي «آيات قرآن»، «روايات»، و گاه «پيشينۀ تاريخي ارتداد» تكيه داشته‌‌اند. بخشي از دستاوردهاي پژوهش پيش ‌رو نشان از آن دارد كه گسترۀ مفهومي واژۀ «ارتداد» در قرآن كريم عام‌تر از مفهوم و كاربستِ فقهي آن بوده است. سياق و تركيب عبارات مرتبط با اين موضوع با تكيه بر «قيود شرط» جنبة حُكمي يافته است؛ از اين رو، پاره‌اي از مفسّران، با استناد به «اطلاقات ادلّۀ توبه»، بر اين باورند كه توبۀ مرتدّ مطلقاً مجاز است؛ اعم از آنكه ارتداد فطري باشد يا ملّي يا آنكه مرتدّ مرد باشد يا زن يا آنكه «كفر» با نيّت و نيز گفتار كفرآميز روي داده باشد يا با كاري مستلزمِ كفر. «ارتداد» در قرآن كريم و احاديث و سيرۀ معصومان(ع) صرفاً به معنايِ بازگشت از دين و تغيير عقيده نيست، بلكه «مرتدّ» كسي است كه پس از پذيرشِ آگاهانۀ دين از روي لجاجت و عناد و به قصدِ ضربه زدن به دين به انكار «حق» روي آوَرَد و الوهيّت خداوند يا رسالت نبي اسلام(ص) را برنتابد. خاستگاهِ اصلي اختلاف در صدور حكم «ارتداد» دو عامل «اختلاف مبنايي» و نيز «شيوۀ استنباط از آيات» است.