بررسي نظريه كسب اشعري و برخي از مباحث كلامي در ديوان خاقاني

ابوالحسن علي ‌بن ‌اسماعيل اشعري (260-330 ه‍) براي يافتن راه ميانه يا جبر متوسط ميان انديشه‌هاي تفويض معتزلي و جبرگرايي اشعري، نظريه «كسب» را مطرح و اعلام كرد كه خداوند خالق كردارهاي ارادي انسان است و انسان كاسب اين كردارهاست. وي كسب را اقتران قدرت خدا و انسان دانست و بر اين اعتقاد بود كه فعل ارادي در پي اين اقتران صورت مي‌پذيرد. بر اين اساس، انسان در وجود فعل ارادي خود تأثير ندارد و تنها محل فعل خويش است. به همين سبب، جريان عادت الله موجب پديد آمدن قدرت و اختيار در انسان مي‌شود و فعل ارادي وي انجام مي‌پذيرد. بسياري از علما، نظريه كسب را تعبير ديگري از نظريه جبر و جبرگرايي دانسته‌اند. البته در جبرگرايي و كسب اشعري تطوري پيدا شد و برخي استادان كلام اشعري كوشيدند آن را به گونه‌اي ديگر تعبير كنند. خاقاني شرواني (520-595 ه‍) يكي از بزرگترين شاعران ايراني و از گويندگان طراز اوّل زبان فارسي است كه با وجود پيروي از مذهب تسنّن به معتقدات و مقدسات شيعه به ديده تكريم مي‌نگرد. خاقاني در مذهب تعصب دارد ولي از قشري بودن اجتناب مي‌كند؛ با اين همه به مشرب كلامي اشعري به ويژه كسب اشعري تمايل دارد و در بسياري از موارد به جبر متوسط روي خوش نشان مي‌دهد. نتايج اين پژوهش كه به شيوه‌ي كتابخانه‌اي و مبتني بر روش توصيفي ـ تحليلي است نشان مي‌دهد كه خاقاني در عين پذيرش جبر در سرنوشت انسان، در مواردي از اختيار هم سخن مي‌گويد و در عين مذهب كلامي، در سرايش برخي از اشعار، بيانگر نحوه‌اي از افكار و تعاليم انديشه اشعري با محوريّت نظريه كسب اشعري، مي‌باشد.