تأثيرگذاري صوفيان و سادات در گسترش اسلام در ماوراءالنهر طي چهار قرن اول هجري

مسلمان‌ شدن تركان ماوراءالنهر، تحت تأثير عواملي چند از‌جمله فتوحات، تجارت و مهاجرت گروه‌هاي مختلف انجام شد. قبل از پيروزي مسلمانان بر تركان در سال 652م/32ه‌، آيين پرستش ارواح نياكان، روح آسمان و مظاهر طبيعي بين تركان رواج داشت و البته قبايلي از تركان هم پيروِ آيين بودايي‌، دين مسيحي، يهودي و برخي زرتشتي بودند، بنابراين با اديان توحيدي آشنايي داشتند؛ اما به‌تدريج و تحت تأثير عواملي، پس از مقاومت‌هاي اوليه مقابل سپاه مسلمانان، دين بيشتر تركان اسلام شد و در اين مهم، گروه‌هايي مانند صوفيان، زهاد و سادات هم نقش داشتند. با توجه به اهميت نهادينه‌شدن اسلام در بين تركان، مقالۀ پيش رو با روش تحليلي-توصيفي در پي پاسخ به اين سؤال است كه آيا‌ در اسلام‌پذيري تركان، نقش پررنگ‌تري براي سادات نسبت‌به صوفيان قائل مي‌شوند؟ بر‌اساس يافته‌هاي پژوهش، عمده‌ترين دليل مهاجرت سادات به ماوراءالنهر، دوري آن از مركز خلافت بود. در‌واقع با توجه به اينكه سادات، خلفا را غاصب حكومت مي‌دانستند، همواره باعث غضب خلفا مي‌شدند، براي حفظ امنيت خود به‌اجبار‌ مهاجرت مي‌كردند و ضمن مجاورت با قبايل ترك، با آنها پيوند مي‌يافتند، حتي در حراست از ثغور شركت مي‌كردند. همچنين با اشتغال به حرفه‌هاي مختلف مانند تجارت و صنعت، به‌تدريج جزئي از جامعۀ آنها مي‌شدند و با فعاليت‌هاي فرهنگي بزرگان سادات كه بيشتر از‌طريق آموزش تعاليم اسلام و ذكر اخبار و شرح‌حال پيامبر و بزرگان صدر اسلام ‌انجام مي‌شد، در شناخت كامل‌تري از اسلام بسيار مؤثر بودند.صوفيان كه بيشتر از خراسان به اين نواحي وارد مي‌شدند، تحت‌فشار گروهي از منتقدان مسالك صوفيه در جهت يافتن مناطق امن براي ترويج افكار خود، راهي مناطق مذبور مي‌شدند و چون تعاليم آنها خالي از رنگ عتاب و عذاب بود، براي عده‌اي جذابيت بيشتري داشت. درنتيجه با توجه به حسن شهرت و نفوذي كه سادات در اثر ديانت داشتند و نيز به‌علت رفتار حسنۀ آنها با مردم، همچنين به‌عنوان منسوبان به پيامبر(ص)، با برگزاري كلاس‌هاي درس و حل معضلات شرعي‌، ذكر احاديث و تأليف كتب در منطقه، حضور بسيار تأثير‌گذاري داشتند؛ بنابراين بايد پذيرفت كه نسبت‌به صوفيان نقش مؤثرتري در نهادينه‌ شدن اسلام بين تركان داشتند.