تحليل طيفي روند گسترش تپه‌هاي شني در محدوده اشكذر يزد با استفاده از شاخص‌هاي طيفي و تجميع شاخص‌هاي فوق در قالب شاخص ASI در بازه زماني 2013، 2018 و 2023

زمينه و هدف: تپه‌هاي شني يكي از عوارض طبيعي در منطقه غرب يزد و منطقه اشكذر مي‌باشد كه سكونتگاه‌ها و مزارع را تهديد مي‌كند لذا هدف از اين تحقيق بررسي تغييرات و شناسايي تپه‌هاي شني با بهره‌گيري از شاخص‌هاي طيفي در اين منطقه مي‌باشد. در اين تحقيق براي ارزيابي ميزان گسترش تپه‌هاي شني و تغييرات آنها در بازه زماني 2013 تا 2023 از 6 شاخص طيفي CI، GSI، NDSI، BSI، NDSDI و NDSLI استفاده شده و از تركيب اين شاخص‌ها و ميانگين‌گيري از آنها شاخص ASI معرفي گرديد. روش پژوهش: در اين تحقيق ميزان و شدت گسترش تپه‌هاي شني در منطقه اشكذر با بهره‌گيري از 6 شاخص طيفي، شاخص پوسته (CI)، شاخص اندازه ذرات (GSI)، شاخص خاك باير (BSI)، شاخص تفاوت نرمال شده تپه‌هاي شني (NDSDI)، شاخص تفاوت نرمال شده شن (NDSI) و شاخص تفاوت نرمال شده خاك (NDSLI) ارزيابي شدند. سپس شاخص شني كل ASI با تجميع و ميانگين گيري از اين شاخص‌ها برآورد شد. مناظر شني با استفاده از روش Jenks به چهار گروه تپه‌هاي شني فعال، نيمه فعال، نيمه ثابت و ثابت طبقه‌بندي شدند. يافته‌ها: نتايج نشان مي‌دهد كه بر اساس شاخص ASI حدود 73.8 كيلومتر مربع از منطقه اشكذر در اشغال تپه‌هاي شني فعال بوده است كه اين ميزان 48.2 درصد از كل منطقه را در بر گرفته است. از سال 2013 تا 2023 وسعت اين تپه‌ها حدود 4.8 درصد كاسته شده و حدود 2.4 درصد به وسعت تپه‌هاي شني نيمه فعال افزوده شده است. منطقه مورد مطالعه با استفاده از 6 شاخص طيفي، به 4 گروه تپه‌هاي ماسه‌اي فعال، نيمه فعال، نيمه ثابت و ثابت طبقه‌بندي شد. در بين شاخص‌هاي طيفي از نظر گستردگي و سرعت حركت، تشابهاتي مشاهده شد. از سوي ديگر در بين طبقات مناظر شني، الگوهاي مكاني و زماني بسيار مشهود است. مفهوم اين الگوها اين است كه مناطق نيمه خشك در يك دوره زماني طولاني مدت نسبت به عوامل اقليمي و انساني بسيار حساس هستند. مناطق شني فعال و نيمه فعال به طور مداوم در طول دوره مورد مطالعه تغيير يافته و در بعضي مناطق تثبيت شده‌اند. اين روند مناطق آبي و زمين‌هاي كشاورزي ديم را با خطر مواجه ساخته است. بر اساس شاخص همبستگي، مشاهده شد كه شاخص ASI بيشترين همبستگي را با شاخص‌هاي NDSI، GSI و CI داشت كه در اين بين شاخص NDSI و GSI با مقادير 0.98 و 0.96 بيشترين همبستگي را داشتند. در نهايت براي بررسي صحت و قابليت هر شاخص از ضريب كاپا استفاده شد. اما ضريب كاپا براي سال 2023 محاسبه شد. بر اين اساس مشاهده مي‌شود كه شاخص ASI داراي بالاترين ضريب كاپا 0.95 و شاخص NDSI با ضريب كاپا 0.93 در رتبه دوم قرار دارد. كمترين ضريب كاپا با 0.62 متعلق به شاخص NDSDI بود. پس از آن شاخص NDSLI با ضريب كاپا 0.67 در رتبه دوم قرار دارد. مقادير ضريب كاپا بر اساس ماتريس سردرگمي در نرم افزار Arc GIS برآورد شد. يافته‌هاي اين تحقيق ضرورت تلاش هماهنگ براي كنترل بيابان زايي شن و ماسه در منطقه اشكذر يزد را نشان مي‌دهد. بهره‌برداري منطقي از ذخاير شن و ماسه اين منطقه و توسعه صنايع مرتبط با شن و ماسه راه مهمي براي معكوس كردن روند توسعه كوير است و با توسعه زيرساخت‌هاي اقتصادي باعث افزايش درآمد كشاورزان و دامداران مي‌شود. توسعه شن‌هاي روان را مي‌توان تا حدودي از طريق اقداماتي مانند جنگل كاري مصنوعي، انتخاب گياهان مقاوم به خشكي، تثبيت شن‌هاي روان، حصاركشي و حفاظت از خاك كنترل كرد. نتايج: نتايج نشان مي‌دهد كه بر اساس شاخص ASI حدود 73.8 كيلومتر مربع از منطقه اشكذر در اشغال تپه‌هاي شني فعال بوده است كه اين ميزان 48.2 درصد از كل منطقه را در بر گرفته است. از سال 2013 تا 2023 وسعت اين تپه‌ها حدود 4.8 درصد كاسته شده و حدود 2.4 درصد به وسعت تپه‌هاي شني نيمه فعال افزوده شده است. بر اساس شاخص همبستگي نيز مشاهده شد كه شاخص ASI با شاخص‌هاي NDSI، GSI و CI از بيشترين همبستگي برخوردار بوده كه در آن بين شاخص NDSI و GSI با مقادير 0.98 و 0.96 بيشترين همبستگي را داشته‌اند. در نهايت به منظور صحت‌سنجي و قابليت هر يك از شاخص‌ها از ضريب كاپا استفاده شد. ليكن ضريب كاپا براي سال 2023 محاسبه گرديد. بر اين اساس مشاهده مي‌شود كه شاخص ASI از بيشترين ميزان ضريب كاپا به ميزان 0.95 برخوردار بوده و شاخص NDSI با ضريب كاپاي 0.93 در جايگاه دوم قرار دارد. كمترين ضريب كاپا به ميزان 0.62 متعلق به شاخص NDSDI بوده است. پس از آن شاخص NDSLI با ضريب كاپاي 0.67 در جايگاه دوم قرار دارد. مقادير ضريب كاپا بر اساس ماتريس سردرگمي در نرم افزار Arc GIS برآورد شد. يافته‌هاي اين تحقيق نياز به تلاش‌هاي هماهنگ براي كنترل بيابان‌زايي شني در منطقه اشكذر يزد را نشان مي‌دهد. بهره‌برداري منطقي از منابع شني اين منطقه و توسعه صنايع مرتبط با شن راه مهمي براي معكوس ساختن روند توسعه بيابان بوده و با توسعه زيرساخت‌هاي اقتصادي باعث افزايش درآمد كشاورزان و دامداران مي‌گردد. از طريق اقداماتي مانند جنگل كاري مصنوعي، انتخاب گياهان مقاوم به خشكي، تثبيت شن‌هاي روان، حصاركشي و حفاظت از خاك تا حدودي مي‌توان توسعه شن‌هاي روان را كنترل كرد. همچنين نتايج نشان داد كه پوشش گياهي، مراتع، اراضي آبي، اراضي كشاورزي ديم، سكونتگاه‌ها و زيرساخت‌ها در معرض خطر بيابان‌زايي هستند.