برآورد شدت بيابان‌زايي با معيارهاي فرونشست زمين و آب‌هاي زيرزميني (مطالعه موردي: حوزه آبخيز درياچه نمك)

زمينه و هدف: فرونشست به عنوان يك پديده تخريب زمين و بيابان‌زايي توسط نيروهاي محركه انساني و تعادل آبي منفي ايجاد مي‌شود. بيابا‌زايي تهديدي جدي و خطرناك براي اكوسيستم‌هاي طبيعي است. لذا اطلاع از فرايندهاي تخريب سرزمين و بيابان‌زايي كه در سال هاي اخير سطح وسيعي از كشور را درگير كرده است از اهميت بالايي برخوردار است. برطبق نقشه فرونشست موجود براي حوزه آبخيز درياچه نمك، نرخ فرونشست در مناطق داراي اطلاعات از شدت بالايي برخوردار است بطوريكه در اين مناطق فرونشست بيشتر از 6 سانتيمتر در سال مي‌باشند. استفاده از مدل ارزيابي بيابان زايي IMDPA بر اساس دو معيار آب زيرزميني و فرونشست زمين براي ارزيابي و پايش شاخص‌هاي مهم بيابان‌زايي اهداف كلي اين پژوهش مي‌باشد. روش پژوهش: بدين منظور لايه‌هاي اطلاعاتي پارامترهاي كيفي (هدايت الكتريكي، نسبت جذب سديم) و كمي آب زيرزميني (افت سطح تراز آب زيرزميني) و نرخ فرونشست تهيه گرديد. نقشه فرونشست مورد استفاده مربوط به سال آبي 1394-95 است كه در محدوده‌هاي گلپايگان، ارك، قم-كهك، كاشان، ساوه، كميجان، نوبران، ورامين، تهران-كرج، هشتگرد، قزوين، آوج، كبودرآهنگ، قيدار و رزن موجود مي‌باشد. در مرحله بعد هر شاخص بر پايه تاثير آن در بيابان‌زايي وزني بين 1 تا 4 داده شد. وزن‌دهي بصورت خطي و نسبت برابر بوده، بطوريكه ارزش 1 بهترين و ارزش 4 بدترين وزدن مي‌باشد. به منظور بررسي تاثير نرخ فرونشست بر بيابان‌زايي، شدت بيابان‌زايي به دو صورت محاسبه شد. در حالت اول با درنظر گرفتن معيار فرونشست و معيار آب زيرزميني، و در حالت دوم بدون لحاظ كردن معيار فرونشست تنها براساس معيار آب زيرزميني ارزيابي گرديد. وضعيت نهايي شدت بيابان‌زايي برطبق مدل IMDPA براساس ميانگين هندسي معيارها بدست آمد. يافته‌ها: نتايج حاصل از تلفيق پارامترهاي كمي و كيفي آب زيرزميني براساس مدل IMDPA نشان داد 60 درصد از سطح حوضه داراي شدت بيابان‌زايي متوسط بوده و تقريبا 36 درصد نيز داراي وضعيت ضعيف مي‌باشند. ارزيابي شدت بيابان‌زايي براساس معيار آب زيرزميني در حوزه آبخيز درياچه نمك نشان داد بخش شرقي حوزه بدليل غالبيت پارامتر هدايت الكتريكي و افت سطح تراز اّب زيرزميني از شدت بيابان‌زايي بالاتري در مقايسه با بخش غربي حوزه برخوردار است. در نهايت نتايج بدست آمده از تلفيق نقشه حاصل از معيار آب زيرزميني مدل IMDPA و فرونشست با استفاده از ميانگين هندسي در حوزه آبخيز درياچه نمك نشان داد بخش شمالي حوزه كه بيشتر محدوده‌هاي قزوين، كبودرآهنگ، رزن-قهاوند، قيدار، نوبران را شامل مي‌شود از شدت بيابان‌زايي بالاتري برخوردار است. درحاليكه در بخش شرقي يعني محدوده تهران-كرج و بخشي از محدوده ورامين بيابان‌زايي برطبق دو معيار آب زيرزميني و فرونشست از شدت كمتري برخوردار است. بطوركلي شدت بيابان‌زايي در حالت با فرونشست و بدون فرونشست، بيشترين سطح در طبقه متوسط قرار مي‌گيرد. به بيان ديگر شدت بيابان‌زايي در حوزه آبخيز درياچه نمك برطبق معيارهاي آب زيرزميني و فرونشست مدل IMDPA در طبقه كلاس متوسط قرار مي‌گيرد. يافته‌هاي اين پژوهش درك بهتري از وضعيت بيابان‌زايي در مناطق خشك ايران در ارتباط با مديريت منابع آب فراهم مي‌كند. و به‌عنوان راهنماي مديران براي تعيين اولويت‌ها و اقدام بر روي آنها در جهت كنترل پديده بيابان‌زايي مورد استفاده قرار مي‌گيرد. نتايج: بررسي وضعيت بيابان‌زايي براساس دو معيار آب زيرزميني و فرونشست حكايت از شدت بيابانزايي در كل حوزه در سه طبقه كم، متوسط و شديد دارد كه بيشترين سطح مربوط به شدت متوسط با مساحت 57/65 درصد و سپس طبقه شديد با مساحت 83/23 درصد مي‌باشد. در بين محدوده‌هاي مطالعاتي، بيابانزايي در قزوين، كبودرآهنگ و نوبران نسبت به ديگر محدوده‌ها از شدت بالاتري برخوردار است كه دليل آن تاثير معيار آب زيرزميني مي‌باشد. بطوركلي نتايج حاصل از ارزيابي شدت بيابان‌زايي در حوزه آبخيز درياچه نمك نشان داد مهمترين عامل در ايجاد شرايط بيابان‌زايي و تخريب سرزمين شوري آب زيرزميني و افت سطح تراز آب زيرزميني مي‌باشد. در راستاي نتايج حاصل از پژوهش حاضر و بهره‌گيري بيشتر از يافته‌هاي موجود توصيه مي شود تمامي معيارهاي مدل IMDPA جهت ارزيابي وضعيت بيابان‌زايي بررسي گردد و حتي المقدور پارامترهاي معيار خاك در كنار شاخص هاي كمي و كيفي معيار آب بررسي شود. نتايج اين مطالعه درك بهتري از وقوع فرونشست و افت آب زيرزميني به عنوان نيروهاي محركه اصلي بيابان‌زايي را در حوزه آبخيز درياچه نمك فراهم مي‌كند و همچنين مي‌تواند سياست گذاران را براي اجراي برنامه‌ريزي‌هاي استراتژيك مناسب در منطقه راهنمايي كند تا با اتخاذ تصميمات صحيح و مديريت پايدار زمين، بيابان‌زايي را كنترل و كاهش دهند.