تحليل روان‌شناختي خوانش‌هاي عرفاني از شعر پايداري بر مبناي نظريۀ «نقد تبادلي» نورمن هالند

از اوايل قرن بيستم ميلادي تا به امروز روان شناسان بسياري ازجمله گوستاو يونگ، ژاك لاكان، شارل مورون، ژان بلمن نوئل، شارل بودئن و نورمن هالند - متأثر از ديدگاه هاي زيگموند فرويد - كوشيدند تا جريان نقد روانكاوانه را به سمت و سوي خوانش هاي ادبي و تمركز بر روي متن بكشانند.نورمن هالند يكي از اثرگذارترين چهره‌هاي نقد روان‌كاوانه است كه عقيده دارد، خواننده به‌منظور «كسب لذت» به سراغ متن مي‌رود؛ زيرا اميال خود را به صورتي ديگر در آن مي‌بيند. براي تحليل حالات عرفاني، دانش روانكاوي به‌عنوان دانشي كاربردي و پيشرو، همواره نقش تعيين‌كننده‌اي داشته است. بر همين مبنا مي‌توان نتيجه گرفت كه نقد روانكاوانه بر خوانش‌هاي عرفاني، يكي از نيازها و ضرورت‌هاي نقد ادبي در عصر حاضر است. با چنين نگاهي و با توجه به اهميت موضوع، 10 مقالۀ علمي-پژوهشي كه در آن‌ها پژوهشگران، خوانش‌هايي عرفاني از شعرهاي پايداري شاعران معاصر ايران ارائه كرده بودند، انتخاب شدند. در گام بعدي به تحليل اين خوانش‌ها از منظر چهار رويكرد «تداعي آزاد»، «آشنايي‌زدايي»، «فعال‌سازي گسترش» و «دفاع و سازگاري» كه از رويكردهاي محوري «نقد تبادلي» در نظريۀ نورمن هالند هستند، پرداخته شد. نتايج حاصل نشان داد كه اگر خواننده در مسير خوانش از امكانات روانكاوي، به درستي استفاده كند مي‌تواند در كشف معناي حقيقي متن توفيق بيشتري كسب كند؛ اما اگر نتواند اين امكانات را به كنترل خود درآورد به اعوجاج خوانش منجر خواهد شد. به‌عنوان مثال مكانيسم دفاعي «آرماني‌ساختن»، باعث خوانش اغراق‌آميز متن و نديدن يا ناچيزشمردن نقاط ضعف آن مي‌شود؛ يا فعال‌سازي گسترش در فرايند خوانش متن، اگر به كنترل خوانشگر درنيايد سبب مي‌شود تا مسير تأويل تغيير و در نتيجه خواننده، بدون درنگ در لايه‌هاي زيرين معنا، تنها شكاف‌هاي لايۀ سطحي معنا را پر ‌كند؛ اما در صورتي‌كه خوانندگان از رويكرد «غريبه‌گرداني» به‌طور آگاهانه در فرايند خوانش بهره بگيرند، بر ارزش، اثرگذاري و جذابيت خوانش افزوده خواهد شد.