بررسي تاثير شاخص توسعه انساني بر كيفيت محيط‌زيست در كشورهاي نفتي و غيرنفتي خاورميانه

شاخص توسعه انساني به عنوان معيار سنجش سطوح توسعه اقتصادي و اجتماعي بر تخريب و ميزان فشار وارده بر محيط‌زيست موثر است. با اين حال، تاكنون شمار اندكي از پژوهش‌ها بر رابطه بين توسعه انساني و كيفيت محيط‌زيست از دريچه منحني سنتي كوزنتس محيط‌زيستي تمركز داشته‌اند. در اين راستا، هدف از تحقيق حاضر ارزيابي تاثير شاخص توسعه انساني همراه با ساير متغيرهاي توضيحي شامل تجارت، مصرف انرژي و شهرنشيني بر شاخص ردپاي اكولوژيك در كشورهاي نفتي و غيرنفتي خاورميانه است. در اين پژوهش از داده‌هاي تركيبي موجود در پايگاه‌هاي داده بانك جهاني، برنامه توسعه سازمان ملل متحد و شبكه جهاني ردپا براي 8 كشور نفتي (بحرين، ايران، عراق، كويت، عمان، قطر، عربستان سعودي و امارات متحده عربي) و 5 كشور غيرنفتي (مصر، اردن، لبنان، سوريه و تركيه) در منطقه خاورميانه در دوره زماني 2000 الي 2019 استفاده شد. همچنين، براي برآورد رگرسيون از روش GMM تفاضلي دومرحله‌اي بهره گرفته شد. در اين روش، پس از تصريح مدل اوليه، از رگرسيون تفاضل‌گيري مي‌شود تا اثرات مقاطع را از الگو حذف كرد. سپس، در مرحله‌ي دوم از پسماندهاي باقيمانده در مرحله‌ اول براي متوازن كردن ماتريس واريانس- كواريانس استفاده مي‌شود. نتايج نشان داد كه يك رابطه U شكل معكوس بين توسعه انساني و ردپاي اكولوژيكي براي كشورهاي غيرنفتي وجود دارد. به طوري كه، بهبود شاخص توسعه انساني در مراحل اوليه توسعه با افزايش شاخص ردپاي اكولوژيك به محيط‌زيست كشورهاي غيرنفتي آسيب مي‌رساند. اما با بهبود سطح توسعه كشورها، اين روند معكوس مي‌شود. با اين حال، افزايش بيشتر در توسعه انساني منجر به بهبود مستمر كيفيت محيط‌زيست در كشورهاي نفتي مي‌شود. همچنين، نتايج نشان داد كه اثر مثبت مصرف انرژي بر شاخص ردپاي اكولوژيك در كشورهاي نفتي نسبت به كشورهاي غيرنفتي از لحاظ عددي قابل توجه‌تر است. اين در حالي است كه ضريب اثرگذاري متغير حجم تجارت بر شاخص ردپاي اكولوژيك براي كشورهاي نفتي و غيرنفتي به ترتيب منفي و مثبت برآورده شده است. تاثير متغير شهرنشيني بر شاخص ردپاي اكولوژيك براي هر دو گروه كشورهاي نفتي و غيرنفتي نيز مطابق انتظار و مثبت است. بنابراين، سياست‌گذاران بايد از علّيت موجود بين توسعه انساني و شاخص ردپاي اكولوژيك آگاه باشند و بر روي تسريع توسعه انساني براي معكوس كردن روند فعلي تخريب محيط‌زيست تمركز كنند.