دولت و جامعۀ پيشامدرنِ قاجار نقدي بر نظريۀ شيوۀ توليد آسيايي

اين مقاله به كمك توصيف و استفاده از داده‌هاي تاريخي به تحليل دولت و جامعۀ پيشامدرن ايران در دوره قاجار مي‌پردازد. روش آن توصيفي-تحليلي با رويكرد جامعه شناسي تاريخي است كه از فنِ بررسي اسناد براي گردآوري استفاده كرده است. يافته‌ها نشان مي‌دهند: 1. ماليات و عوارض گمركي تنها منابع درآمد دولت بودند؛ ضعف در ماليات‌ستاني و فساده گسترده، دولت را در تنگناهاي مالي چاره‌ناپذيري قرار داده بود. 2. ناتواني در پرداخت مواجب قشون و نگهداشت دايمي آنان، امكان تشكيل قواي نظامي مستقل از ايل‌ها را ناممكن ساخته بود و دولت در دفاع از مرزها و كنترل داخلي ناتوان بود. 3. نظام قضايي در تدوين قانون و اجراي احكام وحدت رويه نداشت؛ اين امور در خارج از پايتخت و مركز ايالات به متنفذان و مقامات محلي واگذار مي‌شد. 4. بوروكراسي محدود به پايتخت و ناتوان از كنترل سرحدات كشور بود ولي جامعه قدرتمند و پرتوان بود. 5. ايل‌ها با داشتنِ شيوۀ توليد متفاوت، قدرت نظامي و همبستگي زياد كانون‌هاي قدرت مستقلي بودند كه همواره قدرتي بالقوه در مقابل حكومت مستقر بودند. ويژگي‌هاي ذكر شده نشان مي‌دهند كه دولت پيشامدرن ايران با ادعاي نظريه شيوۀ توليد آسيايي مبني بر قدرتمند بودن و در اختيار داشتن ديوانسالاري فراگير و متمركز همخواني ندارد و جامعۀ ايراني نيز جامعه‌اي نيرومند و نامتمركز در مقابل حكومت بود. بنابراين براي فهم جامعۀ ايراني نيازمند نظرورزي متفاوت و پرهيز از نگاه شرق‌شناسانه هستيم.