مطالعه تحليلي و آيكونوگرافيك كهن الگوهاي تزئيني نخستين كتيبه احداثي- روايي معماري اسلامي ايران، در گنبد خانه مجموعه شيخ جام

مجموعه آرامگاهي شيخ احمد جام در شهر تربت جام، در زمرۀ آثار فاخر معماري ايراني، در طول زمان يكي از كانون هاي عمده عرفان و تصوف در شرق ايران و سرزمين خراسان بوده است. بنيان هاي اين مجموعه با نظر ارادت يا مصلحت هاي مذهبي و حكومتي، در طول زمان و از سده هفتم هجري تا دوره قاجار، پيرامون حظيره شيخ احمد جام(441 تا536 هـ.ق) از عارفان خراساني قرن پنجم و ششم هجري شكل گرفته و آيينه‌اي تمام نما از هنر ايراني-اسلامي را به نمايش گذاشته است. در ميان بناهاي اين مجموعه، گنبدخانه به لحاظ تمركزگرايي در ايجاد تزئينات و وجود كتيبه اي با مضمون احداثي- روايي از دوره « ملوك آل كرت هرات»، مقارن با عصر حاكمان ايلخاني، از جايگاه مطالعاتي خاصي برخوردار است كه هدف نگارندگان از اين پژوهش بررسي، تحليل و تبيين جامع اين كتيبه به منظور دستيابي به گاه‌نگاري معماري، شناخت بيشتر بناي گنبدخانه از نظر دوره‌هاي ساختماني و تفسير هنري الگوهاي تزئيني اين اثر بوده است. بر مبناي اين تحقيقات، كتيبه سرتاسري گنبدخانه از معدود نگاشته هاي نادر و تاريخي «آل كرت» است كه در مقايسه با مضامين كتيبه هاي هم دوره با توجه به نوع نوشتار، سلسله مراتب تاريخي، روايت گونه بودن و از نظر معناشناسي و مفهوم، نخستين كتيبه شناسايي شده احداثي در معماري اسلامي ايران با ماهيت تاريخي-روايي است. پژوهش پيش رو براي پاسخ به اين سوالات صورت گرفته است :(1) متن كتيبه حاوي چه مضامين تاريخي، سياسي، مذهبي و احداثي مهمي است؟ (2) كدام كهن الگوهاي ايراني-اسلامي در تزئين اين كتيبه قابل بررسي است؟ شيوه تحقيقات در اين پژوهش با رويكردي توصيفي- تحليلي و تطبيقي علاوه بر مطالعات اسنادي و ميداني، كاربرد روش آيكونوگرافيك، به منظور بررسي كهن الگوهاي آرايه‌اي به عنوان بخشي از مؤلفه فرهنگي و تدقيق در آفرينش‌هاي هنري و بهره گيري از آناليزهاي آزمايشگاهي به منظور تعيين ماهيت رنگ‌هاي به كار رفته در كتيبه گنبدخانه و تغييرات و تأثيرات شيميايي در آنها بوده است. نتيجه پژوهش اين واقعيت را اثبات نمود، كتيبه گنبدخانه علاوه بر كاربرد تزئيني در اين بنا، شامل پيام‌هاي سياسي، مذهبي، تاريخ اوليه بنيان در قالب رمزگونه و روايتي از بانيان تجديد معماري اين بنا است كه زمينه ها و حاشيه آن با كهن الگوهايي برگرفته از هنر ايراني، تزئين شده است.