آيين مهر و ميترائيسم: منشأ روشن يا بريكولاژ مذهبي

آيين مهر يكي از مذاهب ديرينه و شناخته‌شدۀ ايران باستان است. آثار و شواهد برجاي‌ماندۀ اين آيين، گستردگي از شرق تا غرب قلمرو آن را نشان مي‌دهد؛ از اين‌رو در دو سده پسين، همواره مورد توجه پژوهشگران حوزه‌هاي مختلف علمي قرار گرفته است. نبود منابع مستند و شواهد تجربي قاطع موجب شده است پژوهشگران فرضيه‌هاي متفاوتي در زمينه زادگاه آيين مهر و شيوۀ انتقال آن به ديگر مناطق ارائه دهند كه هركدام نيازمند تأمل و بررسي فراوان است. نوشتار حاضر همه فرضيه‌هاي ارائه‌شدۀ پژوهشگران اين حوزه، افزون بر شواهد ابتدايي موجود و در ارتباط با آيين مهر را بررسي مي‌كند. موارد نام‌برده براي دست‌يابي به پاسخي روشن و يافتن خانه بدوي مهرپرستي نقش بسزايي دارد. مشخص‌شدن زادگاه اين آيين مي‌تواند سرچشمۀ نخستين مهرپرستي يا ميترائيسم غربي را آشكار كند كه بي‌ارتباط با گونه شرقي آن نيست. در اين مسير با سه گروه از شواهد يا مدارك شامل گواهي‌هاي تاريخي، شواهد باستان‌شناختي و نظريه‌ها روبرو هستيم. با بررسي و تكيه بر آنها مي‌توان منشأ آيين مهر را به اقوام هندواروپايي ساكن در شرق باستان نسبت داد كه پس از آميختن با فرهنگ پارسي به‌ صورت يك بريكولاژ مذهبي به سمت غرب روانه شده، در مسير خود فرهنگ‌هاي مختلف را اكتساب كرده و سرانجام به شكل ميترائيسم شناخته‌شده غربي در امپراتوري روم به حيات خود ادامه داده است.