زمينه‌ها و جلوه‌هاي همگرايي موالي و فرودستان ايراني با خوارج در نبرد با خلافت اموي و عباسي

با گسترش فتوحات اعراب، از يك طرف يكپارچگي مسلمانان با ظهور گروه‌هاي معارضي چون خوارج به چالش كشيده شد؛ و از طرف ديگر، موضع‌گيري بخش‌هايي از ايرانيان به سمت نوعي رويارويي پيش رفت. برخي طبقات همانند موالي كه در موقعيت فرودستي قرار داشتند، ظهور فرقه‌هاي سياسي- مذهبي مانند خوارج و شيعه را فرصتي براي كسب شرايط مناسب‌تري تلقي مي‌كردند. اين مقاله در صدد است با روش توصيفي- تحليلي و با استفاده از منابع تاريخي، به اين سوال پاسخ دهد كه چه زمينه‌هايي در همگرايي موالي و فرودستان ايراني با خوارج نقش داشته و نيز آنها چه جايگاهي در نبردهاي خوارج با خلافت اموي و عباسي دارا بوده‌اند. يافته‌هاي اين پژوهش نشان مي‌دهد كه تقابل همه جانبه‌ي خوارج با خلافت در مراحل آغازين، در مراحل بعدي به عدم توجه به عقايد راديكالي، به منظور همگرايي ايرانياني چون موالي و فرودستان منتهي شده است. اين امر ترجمان نوعي دگرديسي عقيدتي در نزد خوارج بود كه به عواملي چون دور شدن از مناطقي مانند كوفه و بصره و گذر زمان بستگي داشت. ظهور عباسيان نيز در دگرديسي مذكور نقش داشت؛ زيرا برآمدن خلفاي بغداد كه به عنوان ساسانياني با خون تازي در نظر گرفته مي‌شدند، با كمرنگ ساختن عرب‌گرايي امويان و بهبود وضع موالي نيز همراه بود.