پيدايش گنبد اُورچين در معماري سلجوقي و سير تحول آن در دوره‌هاي متأخر

گنبدهاي اورچين يكي از گونه‌هاي رايج گنبدسازيِ ايران در كنار گنبدهاي نار و رُك مي‌باشد كه نمود ساختاري جديد و فناوري عصر خود بوده‌اند؛ هم‌چنين برخي از پژوهشگران اشاره دارند كه پيدايش اين نوع گنبد به عصر سلجوقي بازمي‌گردد. به‌همين دليل، شناخت سير تحول ايجاد شده از دورۀ سلجوقي تا بعد از آن در ساختار گونه‌هاي گنبد اورچين مورد اهميت مي‌باشد؛ به‌طوري‌كه هدف پژوهش به گونه‌شناسي در كنار شناسايي تغييرات در هندسۀ گنبد اورچين توجه‌داشته و عوامل مؤثر بر شكل‌گيري گنبدهاي اورچين را موردمطالعه قرار مي‌دهد. در اين مسير، اين پژوهش درصدد پاسخ‌گويي به اين پرسش‌ها است؛ چه عواملي بر شكل‌گيري گنبد اورچين در دورۀ سلجوقي نقش داشته است؟ و سير تغيير در عوامل مؤثر بر شكل‌گيري گنبدهاي اورچين بيانگر چيست؟ جنبه‌اي ديگر از انجام اين پژوهش محسوب مي‌گردد. روش پژوهش اين جستار، توصيفي و تحليلي است و اطلاعات لازم از طريق مطالعات كتابخانه‌اي و پيمايش‌هاي ميداني، جمع‌آوري شده‌اند. يافته‌هاي پژوهش نشان‌داد، مؤلفه‌هاي مختلفي بر پراكنش گونه‌هاي مختلف گنبدهاي اورچين تأثيرگذار بودند و اين مؤلفه‌ها در معماري دوره‌هاي بعد تداوم‌يافته‌اند كه نمودي از نمادهاي معماري دورۀ سلجوقي مي‌تواند در ساختار گنبد اورچين باشد؛ هم‌چنين گنبدهاي اورچين با حفظ ويژگي‌هاي معماري سلجوقي در خود، زمينۀ ساختار نويني در اين عصر را ايجاد كرده و در دوره‌هاي بعد با حفظ ماهيت، گونه‌هاي متنوعي از گنبد اورچين را به‌وجود آورده‌اند. اين تغيير و تحولات از دورۀ سلجوقي شروع‌شده و عمدتاً با ماهيتي ساده نسبت به دوره‌هاي بعد از خود ايجاد شده‌است؛ به‌طوري‌كه مي‌توان اوج هندسۀ پيچيده در اجزاي گنبد را مرتبط با دوره‌هاي بعد از سلجوقي مرتبط دانست.