بررسي چاپارخانه‌ها و پُستخانه‌هاي مسير تهران-انزلي در دورۀ قاجار با تكيه‌بر اسناد و شواهد باستان‌شناسي

در دورۀ قاجار مناسبات ميان ايران و روسيه توسعه پيدا كرد. مراودات تجاري- سياسيِ ميان اين دو كشور از سوي پايتخت دولت قاجار در تهران به بندرانزلي در مرز شمالي، كه معبري راهبردي از نظر ژئوپولتيكي در شبكۀ ارتباطي ايران با روسيه و اروپا به‌حساب مي‌آمده، صورت مي‌گرفت. جادۀ تهران-انزلي در اين دوره گذرگاهي به‌منظور سفر پادشاهان، سياستمداران، بازرگانان و طبقۀ متمول ايران و دولت‌هاي اروپايي بوده و فرآيند اين ارتباطات موجب آشنايي ايرانيان با چگونگي پيشرفت‌هاي بزرگ جهان و انگيزه‌اي جهت تعمير و توسعه، تأسيس و تجهيز اماكن بين راهي، ازجمله چاپارخانه‌ها و پستخانه‌هاي نوين در اين بزرگراه گرديد. گرچه بنيان چاپارخانه‌ها ريشه در دوران باستانِ ايران دارد، ولي در دورۀ قاجار به‌لحاظ استراتژي در انجام خدمات دولتي، در حوزۀ ارتباطات براي همۀ اقشار جامعه و گسترش روابط ديپلماتيك ميان ايران و جهان غرب، پويا و متحول شد. هدف اين پژوهش بازشناسي و بررسي چاپارخانه‌ها و پُستخانه‌هاي وابسته به مسير تهران-انزلي در دورۀ قاجار بوده و درپي پاسخ به اين پرسش است؛ موقعيت جغرافيايي، شرايط اقليمي و عوامل فرهنگي چه تأثيري بر روي معماري و عملكرد چاپارخانه‌ها و پستخانه‌هاي مسير تهران-انزلي داشته است؟ شيوۀ تجزيه ‌و تحليل اطلاعات از نوع كيفي بوده و روش اين پژوهش تاريخي-تحليلي است. يافته‌ها براساس، اسناد كتابخانه‌اي (سفرنامه‌ها، اسناد و گزارش‌هاي مكتوب، نقشه‌ها، عكس‌هاي تاريخي دورۀ قاجار) و بررسي ميداني باستان‌شناسي جمع‌آوري شده و موردمطالعه قرارگرفته است. تجزيه ‌و تحليل اطلاعات از نوع كيفي بوده و نتايج حاصل از اين پژوهش نشان مي‌دهد، ساختمان چاپارخانه‌ها و پستخانه‌هاي مسير مورد پژوهش داراي فضاهاي مشابه بودند؛ اما به‌لحاظ فرم معماري متنوع بوده‌اند. اين بناهاي بين راهي درمجموع متأثر از موقعيت جغرافيايي و شرايط اقليمي، نظام فرهنگي حاكم‌بر كل كشور و الگوپذيري از پديده‌هاي نوظهور غربي در آن دورۀ تاريخي شكل‌گرفته بودند و همگي توسط دولت و يك نظام منسجم اداري سازمان‌ دهي مي‌شدند.