وكيل الدوله يا وكيل الرعايا؛ پژوهشي در باب لقب كريم‌خان زند

كريم خان زند يكي از برجسته‌ترين اشخاصي است كه پس از مرگ نادرشاه افشار توانست حكومت خود را بر بخش‌هاي مهمي از ايران تثبيت كند. درباره رفتار و منش او داستان‌هاي بسياري در منابع مختلف نقل شده‌ است كه يكي از مهم‌ترين اين نقل‌قول‌ها پيرامون لقب كريم‌خان زند، يعني «وكيل‌الرعايا» است. بعدها بسياري از پژوهشگران در پاسخ به چرايي انتساب اين لقب به كريم خان زند دلايل بسياري گفته اند كه اين دلايل با اسناد و منابع تاريخي و علاوه بر آن، با بافت سياسي و اجتماعي جامعه پيشا مشروطه ايران تطابق ندارد. از اين رو پرسش اصلي اين پژوهش آن است كه لقب «وكيل‌الرعايا» در چه زماني براي كريم خان به كار رفته و عوامل مؤثر بر كاربرد آن چيست؟ اين پژوهش با رويكردي توصيفي- تحليلي و با تكيه بر تحليل محتواي متن اسناد و مطالعه انتقادي منابع تاريخي دورۀ زنديه و قاجاريه به پاسخگويي اين پرسش ها مي‌پردازد. يافته هاي اين پژوهش نشان مي‌دهد كه لقب وكيل‌الرعايا در منابع هم‌عصر كريم خان بازتابي ندارد و كريم‌خان زند نيز پس از شكست مدعيان، خود را وكيل الدوله اسماعيل سوم مي دانست. نخستين بار كوهمره در ذيل مجمل‌التواريخ به دليل علاقه به وي از كريم‌خان با لقب وكيل‌الرعايا ياد مي كند كه نگارش اين ذيل، متأخر از زمانه كريم‌خان است. از طرفي آنچه مشخص است، بسياري از پژوهشگران اطلاق لقب وكيل‌الرعايا براي كريم‌خان را دليلي بر وجود نوعي رابطه سياسي بين او و مردم مي‌شمارند كه ويژگي بارز نظم سياسي دوران مدرن است؛ اما با توجه به اسناد و مدارك موجود مي‌توان گفت كه چنين برداشتي نمي‌تواند نمايانگر نوع رابطه مردم و حاكم در دوران زنديه باشد؛ زيرا با انقلاب مشروطه بود كه ايرانيان توانستند نظم سياسي قدمايي را كنار زده و نظم جديدي مبتني بر نمايندگي را در ايران اجرا كنند. بر اين اساس مي‌توان گفت كه علاوه بر اسناد و مدارك تاريخي، ساختار سياسي ايران در دورۀ زنديه نيز نمي‌توانست جايگاهي براي وجود چنين رابطه‌اي باشد‌