تأملي بر سير تحول منصب بزرگ فرمدار در عصر ساساني

در صدر تشكيلات اداري شاهنشاهي ساساني وزير بزرگ قرار داشت كه بزرگ فرمدار خوانده مي شد. صاحب اين مقام، اغلب از بين اعضاي خاندان هاي نژاده اصيل و از سوي پادشاه برگزيده مي شد و گاهي نيز در كسوت فرمانده كل سپاه، به تمشيت امور نظامي مي پرداخت در منابع نخستين بار در عصر اردشير يكم سر دودمان شاهنشاهي ساساني است كه از آبرسام با تنشر نامي، بدون آن كه بزرگ فرمدار خوانده شود در كسوت وزير بلا شده است در اين راستا برخي از محققان، آبرسام را بزرگ قرمدار دانسته و ايجاد اين مقام را به دوران اردشير نخستين شاهنشاه ساساني نسبت داده اند. اين در حالي است كه اين باور مغاير با برخي گزارشهاي برجاي مانده تاريخي و شواهد باستان شناختي است. از اين زور نه تنها ايجاد اين مقام در سال هاي آغازين عصر ساساني با ترديدهايي همراه است بلكه محققان درباره لقب وزير بزرگ در دوره اول عصر ساساني نيز متفق القول نبوده و عناويني نظير هزاريد بيدخت و فرمدار را پيشنهاد داده اند. افزون بر اين با انجام اصلاحات اداري در دوره پادشاهي خسرو انوشيروان تداوم اين منصب در سالهاي پاياني عصر باستاني نيزه با ابهام هايي مواجه است، به طوري كه برخي از پژوهشگران نظير باوند بر اين باورند كه منصب بزرگ فرمدار در سال هاي پاياني عصر ساساني منسوخ شده است. حال هدف نوشتار حاضر پاسخ به اين سوال است كه آيا در سالهاي نخستين و پاياني عصر ساساني، منصي با عنوان بزرگ فرم دار در صدر تشكيلات اداري شاهنشاهي داستاني وجود داشته است؟ يافته هاي اين پژوهش كه به روش تاريخي و با نبود جستن از منابع كتابخانه اي و شواهد باستان شناختي انجام شده نشان مي دهد در سال هاي نخستين شاهنشاهي سالياني، منصب بزرگ فرمدار متداول نبوده و منصب مذكور نخستين بار در بنده پنجم ميلادي و در عصر پادشاهي يزدگرد يكم، به جهت توسعه تشكيلات اداري و تمشيت بهتر امور ايجادشده و تا پايان عصر ساساني لقب رسمي وزير بزرگ بوده است.