تحليل تنوع و صفات مؤثر بر عملكرد وش در توده‌هاي بومي پنبه ايران

سابقه و هدف: مواد ژنتيكي متنوع گياهي گنجينه‌هاي بالقوه‌اي هستند كه پشتوانه‌اي ارزشمند براي برنامه‌هاي اصلاح نباتات محسوب مي‌شوند، زيرا اساس تحقيقات به‌نژادي گياهان بر پايه تنوع ژنتيكي وسيع استوار است و اصولاً بدون وجود تنوع، به‌نژادي و انتخاب مفهومي نخواهد داشت. اين مطالعه به‌منظور ارزيابي تنوع موجود در توده‌هاي مختلف پنبه و همچنين شناسايي صفات مؤثر بر عملكرد وش انجام شد. مواد و روش ها: در اين مطالعه تعداد 44 توده بومي پنبه طي دو سال 1398 و 1399 در مزرعه ايستگاه تحقيقات كشاورزي كاشمر كشت شدند. صفات تعداد غوزه باز و بسته، قطر طوقه، عملكرد وش، وزن غوزه، تعداد شاخه‌هاي رويا و زايا، ارتفاع بوته و زودرسي محصول اندازه‌گيري شدند. از آماره‌هاي توصيفي، تجزيه باي‌پلات صفت×ژنوتيپ (GT)، تجزيه به عامل‌ها و تجزيه خوشه‌اي جهت بررسي اهداف اين پژوهش استفاده شد. تجزيه و تحليل‌هاي آماري بر مبناي ميانگين داده‌هاي دو ساله انجام شد. به‌منظور بررسي آماره‌هاي توصيفي از نرم‌افزار JUMP، براي تجزيه به عامل‌ها و تجزيه خوشه‌اي از نرم‌افزار SPSS 21 و براي تجزيه GT باي‌پلات از نرم‌افزار GEA-R استفاده شد.يافته ها: دامنه تغييرات وزن غوزه و تعداد غوزه بسته براساس ميانگين داده‌هاي دو ساله بالا بود كه حاكي از تنوع ژنوتيپ‌هاي مورد بررسي براي صفات مذكور مي‌باشد. مقايسه ژنوتيپ‌ها براساس صفات چندگانه احتمال تشخيص گروه‌هاي ژنوتيپي مختلف را ممكن ساخت. تجزيه خوشه‌اي از لحاظ صفات مورد مطالعه، ژنوتيپ‌ها را در چهار گروه اصلي قرار داد. گروه اول حاصل از تجزيه خوشه‌اي زودرس‌تر بود اما كمترين ميانگين ارتفاع بوته، تعداد شاخه رويا و زايا، تعداد غوزه باز و قطر طوقه را به خود اختصاص داد. از طرفي گروه دوم و سوم كمترين ميزان زودرسي را دارا بودند. ژنوتيپ‌هاي گروه دوم كمترين وزن غوزه، تعداد شاخه رويا و قطر طوقه را داشتند و گروه سوم بيشترين ارتفاع بوته، تعداد شاخه رويا و تعداد غوزه باز را به خود اختصاص داد. ژنوتيپ‌هاي گروه چهارم زودرسي و تعداد غوزه بسته بيشتري داشتند. انتخاب ژنوتيپ‌هاي گروه اول براي برنامه‌هاي به‌نژادي به‌منظور افزايش زودرسي به همراه كاهش ارتفاع بوته مي‌تواند در جهت دستيابي به ارقام با تحمل بيشتر به تنش‌هاي محيطي از جمله خشكي مفيد باشد. همچنين مي‌توان از ژنوتيپ‌هاي گروه سوم كه بيشترين تعداد غوزه باز را داشتند براي تلاقي با ژنوتيپ‌هاي گروه اول به‌منظور ايجاد ارقام با كيفيت و زودرس استفاده كرد.نتيجه‌گيري: تنوع ژنتيكي قابل ملاحظه‌اي بين توده‌هاي بومي مورد مطالعه از نظر اكثر صفات مورد بررسي وجود داشت كه نشان‌دهنده پتانسيل بالا براي بهبود اين صفات از طريق انتخاب هدفمند در برنامه‌هاي اصلاحي مي‌باشد. وزن غوزه مهم‌ترين جزء تأثيرگذار بر عملكرد وش بود و جزء الياف نسبت به جزء دانه تاثير بيشتري در وزن غوزه برخي ژنوتيپ‌هاي مورد بررسي داشت.