خداباوري در مكتب فلسفي سانكهيه

در ميان اديان و مكاتب‌ فلسفي هند ـ كه قريب به اتفاق آنها عمل‌گرا هستند ـ مكتب سانكهيه از حيث طرح مباحث نظري و نظام مقولاتي پيچيده، جايگاه فلسفي ويژه‌اي دارد. دو مقوله «پوروشه» (نفس) و «پراكريتي» (ماده)، اصول اساسي متافيزيك به‌ظاهر دوگانه‌انگار سانكهيه است. بدين سبب، برخي فرزانگان و شارحان اين نظام فكري درباره مسئله وجود خداوند به منازعه پرداخته‌اند. اغلب شارحان متقدم بر پايه باور به نفوس متعدد ازلي و نيز مفهوم خاص عليت نزد فيلسوفان سانكهيه، برآن‌اند كه خداوند بدان گونه كه در اديان توحيدي مطرح است، در مكتب سانكهيه جايي ندارد؛ اما شارحان متأخر اين نظام فكري كه حائز پيروان بيشتري هستند، بر اين باورند كه وجود خداوند به‌عنوان روحي كامل و ناظر بر عملكرد خلاقانه پراكريتي، ضرورت دارد؛ ولي هميشان ايده خود را به‌حسب متافيزيك مكتب سانكهيه، به‌درستي تبيين نكرده‌اند. پژوهش پيش رو به‌روش توصيفي ـ تحليلي «مسئله خداباوري» را در اين نظام فكري مي‌كاود؛ اينكه باور به وجود خداوند يكتا به چه ميزان با ساير سازه‌هاي اصلي متافيزيك سانكهيه سازگار است؟ پس از بررسي پيش‌فرض‌ها و دلايل طرفين نزاع، به‌نظر مي‌رسد كه پوروشه در نظام فكري سانكهيه همان خداوند است؛ ولي شارحان ناخداباور، پوروشه را با مقوله «انانيت» (دومين معلول پراكريتي) خلط كرده‌اند.