نبرد مفهوميِ خاورميانه در ميانۀ امر سياسي و جغرافيا

«خاورميانه»، مفهومي مناقشه‌برانگيز از نظر جغرافيايي و سياسي است. از منظر جغرافيايي درباره حدود آن، اشتراك نظر گسترده‌اي وجود ندارد و از منظري سياسي، با توجه به نظريه‌هاي جديد در راستايِ توجه به جهانِ غير غربي، چالش‌هايي در استفاده و كاربرد مفهوم خاورميانه به وجود آمده است. براي مقابله با تك‌صدايي مطالعات و بررسي‌هاي اروپايي و آمريكايي در منطقۀ خاورميانه، برابرنهادهايي به‌جاي مفهوم خاورميانه پيشنهاد شده است. عبارت‌هاي همچون «خاور نزديك و شمال آفريقا»، «خاورميانه شمالي»، «خاورميانۀ جديد»، «خاورميانۀ اسلامي»، «غرب آسيا»، «آسياي غربي» و «آسياي جنوب غربي» به‌جاي آن پيشنهاد مي‌شود. پرسش اساسي اين نوشتار اين است كه چرا آلترناتيوها نمي‌توانند در اعادۀ همان معنايي كه مفهوم خاورميانه منتقل مي‌كند، كامياب شوند؟ اين پژوهش با تمركز بر مقولۀ امرسياسي و از دريچه نظريه و روش تاريخ مفاهيم، مي‌كوشد تا به اين پرسش پاسخ دهد كه چرا نمي‌توان از مفهوم خاورميانه دست كشيد. ماهيت «امر سياسي» كه به‌گونه‌اي جدي و عميق بر تقابل‌هاي دودويي تاكيد مي‌كند، بر اين فرضيه صحه مي‌گذارد كه نبردي پنهان ميان گروه‌ها و نيروهاي سياسي براي تسلط بر گفتمان‌ها، كه خود را در مفاهيم انضمامي مي‌كنند، در جريان است. از چنين منظري، فرجام نبردِ نابرابر ميان دو سوي اين گفتمان، پيروزيِ مفهوم خاورميانه است كه بر فرازِ مفاهيم ديگر، به حياتِ خود ادامه مي‌دهد. اگرچه دانشگاه‌ها و برخي از محافل آكادميك؛ همچنين نهادهاي بين‌المللي به نقد ِحضور هژمونيِ مفاهيمي همچون خاورميانه مي‌پردازند و در دفاع از آلترناتيوها مي‌كوشند؛ اما تسليم‌ناپذيري امرسياسي در برابر جغرافيا؛ مانع مهمي است كه استفاده از مفاهيم جايگزينِ خاورميانه را دشوار مي‌كند.