رابطهٔ تشكيكي بيداري، خواب و مرگ در حكمت صدرايي

اصل تشكيك از مهم‌ترين اصولِ فلسفي در حكمت متعاليهٔ صدرايي است كه با آن سؤال از چيستيِ رابطهٔ بين سه پديدهٔ بيداري، خواب و مرگ پاسخ داده مي‌شود. اين نوشتار، رابطهٔ مورد بحث را طولي و تشكيكي مي‌داند. براين‌اساس، اختلاف اين حالت‌ها به اشتراك آن‌ها باز مي‌گردد كه عبارت است از: شدت و ضعف در معطوف‌شدنِ نيرو‌هاي انسان به ظاهر يا باطن نفس و عوالم متناسب با آن‌ها. بيداري، حاصل توجه حداكثري قواي نفس به عالم مادي و حواس ظاهري است. با ضعيف‌شدن اين توجه و التفاتِ بيشتر نفس به عالم مثال، خواب اتفاق مي‌افتد. درنهايت، با قطع ارتباط كامل نفس از جهان مادي، مرگ اصطلاحي فرا مي‌رسد. البته در معنايي ديگر، به‌واسطهٔ حركت جوهري نفس، آنچه اصطلاحاً مرگ خوانده مي‌شود، همراه هميشگي انسان و محيط بر ساير حالات اوست. در نگاهي عميق‌تر و بر مبناي وحدت شخصيهٔ نفس، بيداري و خواب و مرگ از ظهورات نفس است و ضمن حفظ رابطهٔ تشكيكي، با نفس و با يكديگر عينيت دارند.