ارزيابي هزينه چرخه حيات و انرژي بوم‌نظام‌هاي توليد سويا در استان مازندران

سابقه و هدف: انرژي به‌دليل هزينه‌ها و امنيت عرضه، عامل محدودكننده پايداري كشاورزي است. بخش كشاورزي به‌عنوان يكي از بزرگ‌ترين تأمين‌كنندگان غذاي جهان، در دوران اخير با گرايش به افزايش مصرف انرژي منجر به افزايش هزينه‌هاي توليد و تأثيرات منفي بر امنيت غذايي و نگراني‌هاي زيست‌محيطي شده كه جهت غلبه بر اين چالش‌هاي پيش رو، برقراري تعادل بين تقاضا و عرضه انرژي در سامانه‌هاي كشاورزي و همچنين بررسي عملكرد اقتصادي آن‌ها ضروري است. به‌اين ترتيب با در نظر داشتن اين مهم كه سويا [Glycine max (L.) Merril] گياهي مهم در برقراري امنيت غذايي است؛ پژوهشي در سال 1398 به‌منظور تحليل جريان انرژي و بررسي اقتصادي هزينه‌هاي توليد سويا در سطح استان مازندران انجام شد. مواد و روش‌ها: به‌منظور ارزيابي كارايي اقتصادي و الگوي مصرف انرژي در مزارع سويا، اطلاعات موردنياز به‌صورت مراجعه حضوري و گفتگوي مستقيم با 301 سوياكار جمع‌آوري شد. ورودي‌هايي كه براي برآورد كارايي انرژي هر هكتار زراعت سويا مورد استفاده قرار گرفتند شامل سوخت‌هاي فسيلي، ماشين‌آلات، نيروي انساني، بذر، آب آبياري، الكتريسيته، كودها و سموم شيميايي بودند. دانه سويا توليدي نيز به‌عنوان منبع انرژي خروجي در نظر گرفته شد. براي ارزيابي كارايي اقتصادي توليد سويا از رويكرد هزينه‌يابي چرخه حيات (LCC) استفاده شد كه به‌اين منظور، دروازه مزرعه به‌عنوان مرز سامانه و يك هكتار مزرعه سويا به‌عنوان واحد پايه براي تمام تجزيه و تحليل‌ها در نظر گرفته شد. هزينه‌هاي اجتماعي انتشارات علاوه‌بر هزينه‌هاي ثابت و متغير توليد كه در بيش‌تر پژوهش‌ها به آن‌ها پرداخته مي‌شود؛ ارزيابي و مورد تجزيه و تحليل قرار گرفتند. در پژوهش حاضر، هزينه‌هاي اجتماعي انتشار آلاينده‌ها در بوم‌نظام‌هاي توليد سويا شامل دو بخش: (1) انتشارات در مزرعه و (2) آلاينده‌هاي ناشي از توليد برق بوده كه با استفاده از ضرايب استاندارد تعيين‌شده در مطالعات قبلي برآورد شدند.يافته‌ها: بر اساس نتايج، سوخت ديزل، كودهاي شيميايي نيتروژنه و بذر مصرفي به‌ترتيب با 47/90، 19/61 و 13/53 درصد بيش‌ترين سهم از كل انرژي نهاده‌هاي مصرفي در توليد سويا را دارا بودند. ميانگين بهره‌وري انرژي براي سويا توليدي در استان مازندران معادل 0/16 كيلوگرم بر مگاژول محاسبه شده كه از اين نظر، شهرستان‌ گلوگاه با 0/25 كيلوگرم بر مگاژول بهترين و آمل با 0/11 كيلوگرم بر مگاژول بدترين وضعيت را نسبت به ساير شهرستان‌هاي تحت بررسي داشتند. از نظر نوع انرژي مصرفي، نتايج نشان داد كه توليد فعلي سويا در استان مازندران به‌دليل وابستگي زياد به منابع انرژي تجديدناپذيري چون سوخت ديزل و كودهاي شيميايي نيتروژنه پايدار نيست. هزينه چرخه حيات توليد سويا در استان مازندران كه شامل هزينه‌هاي متغير، ثابت و اجتماعي حاصله از انتشارات بوده نيز به‌طور متوسط به ميزان 327/90 دلار بر هكتار برآورد شده كه در اين بين هزينه‌هاي متغير با 299/52 دلار بر هكتار (يعني حدود 91 درصد) سهم بالايي در توليد سوياي منطقه داشته است. متوسط دستمزد پرداختي به صاحبان ادوات و ماشين‌آلات كشاورزي با 141/85 دلار بر هكتار (معادل 47/36 درصد) اولين نهاده و نيروي كار انساني با 85/77 دلار بر هكتار (معادل 28/64 درصد) دومين نهاده با بيش‌ترين هزينه در توليد بودند كه در مجموع حدود 69 درصد از كل هزينه توليد (LCC) سويا را به خود اختصاص داده‌اند. نشر دي‌اكسيد‌كربن با 41/16 درصد، سهم عمده‌اي در هزينه‌ اجتماعي حاصله از انتشارات (7/38 دلار بر تن) داشته كه اين هزينه به‌دليل مقادير بالاي انتشار آن در پي احتراق سوخت ديزل و مصرف كود اوره در مزرعه بود. نتيجه‌گيري: در مجموع نتايج حاصله از پيمايش 301 مزرعه تحت بررسي نشان داد كه توليد سويا در استان مازندران با متوسط كارايي انرژي 2/43، به لحاظ بيلان انرژي توجيه‌پذير و با نسبت سود به هزينه 1/86 محصولي سودآور در كشاورزي منطقه مي‌باشد.