ارزيابي تنوع ژنتيكي گاودانه (Vicia ervilia L.) در شرايط مطلوب و تنش كمبود آب با استفاده از روش‌هاي آماري چند متغيره

سابقه و هدف: گاودانه با نام علمي Vicia ervilia L. يكي از محصولات دانه‌اي از خانواده بقولات مي‌باشد. اين گياه در ايران يكي از حبوبات قديمي در شمال و شمال غرب كشور است و به صورت تناوب با محصولات غلات رشد مي‌كند. گاودانه حاوي انرژي و پروتئين است كه آن را به يك منبع اقتصادي بالقوه براي جيره طيور تبديل مي‌كند. خشكي مهمترين تنش غير‌زيستي و مهم‌ترين عامل محدود كننده رشد محصولات زراعي مي‌باشد و به طور تقريبي توليد را در 25 درصد از زمين‌هاي جهان كاهش مي‌دهد. از سوي ديگر مقاومت گياه در برابر آفات، بيماري ها و تنش‌هاي محيطي بستگي زيادي به تنوع ژنتيكي دارد. به اين منظور، بررسي تنوع ژنتيكي 15 ژنوتيپ گاودانه همراه با توده بومي كرمانشاه با استفاده از روش‌هاي تجزيه چند متغيره مورد مطالعه قرار گرفت.مواد و روش‌ها: پانزده ژنوتيپ گاودانه به همراه توده بومي كرمانشاه در قالب طرح بلوك‌هاي كامل تصادفي با سه تكرار در مزرعه تحقيقاتي دانشگاه رازي، كرمانشاه در دو شرايط بدون تنش و تنش كمبود آب در سال 1395-1394 مورد مطالعه قرار گرفت. صفات مورد اندازه‌گيري شامل ويژگي‌هاي فنولوژيك، مورفولوژيك، عملكرد و اجزاي عملكرد بود. تجزيه واريانس مركب با استفاده از نرم افزار SAS 9.1 با فرض ثابت بودن اثر ژنوتيپ و مكان انجام شد. تجزيه همبستگي، تجزيه عليت، تجزيه به عامل‌ها و تجزيه خوشه‌اي نيز با استفاده از نرم افزار SPSS 16 انجام شد.يافته‌ها: تجزيه واريانس مركب نشان داد كه اثر محيط بر تمامي صفات به جز تعداد زير شاخه ها معني‌دار بود. نتايج ضريب همبستگي نشان داد كه بين عملكرد در شرايط بدون تنش و صفات تعداد شاخه فرعي، تعداد دانه در نيام، تعداد نيام در بوته و تعداد دانه در بوته همبستگي مثبت و معني‌داري وجود داشت همچنين بين عملكرد در شرايط تنش و صفات تعداد دانه در نيام و تعداد دانه در بوته همبستگي مثبت و معني‌داري مشاهده شد. نتايج تجزيه عليت نيز نشان داد كه در شرايط بدون تنش، تعداد نيام در بوته بيشترين تأثير مستقيم (54/0) را بر عملكرد دانه داشت. در شرايط تنش، تعداد دانه در نيام بيشترين تأثير مستقيم (69/0) را بر عملكرد دانه داشت. تجزيه به عامل‌ها در شرايط بدون تنش منجر به شناسايي سه عامل شد كه در مجموع 59/76 درصد از كل تنوع داده ها را به خود اختصاص دادند. در محيط تنش چهار عامل شناسايي شد كه 96/85 درصد از كل تنوع داده ها را توجيه كردند. در شرايط بدون تنش، ويژگي‌هاي فنولوژيك، عملكرد و اجزاي عملكرد از عوامل مهم و تعيين كننده كل تغييرات و تنوع بودند. در تجزيه خوشه‌اي در شرايط بدون تنش و در شرايط تنش، ژنوتيپ‌هاي مورد بررسي در سه گروه قرار گرفتند. فرآيند گروه‌بندي ژنوتيپ‌ها در دو شرايط بدون تنش و تنش كم‌آبي تا حدودي متفاوت بود.نتيجه‌گيري: در مجموع به نظر مي‌رسد كه روند گروه‌بندي متفاوت ژنوتيپ‌هاي گاودانه در دو محيط داراي تنش و بدون تنش ناشي از واكنش متفاوت نمونه‌هاي ماشك به تنش كمبود آب است. در شرايط تنش كم آبي كه از اواخر گل‌دهي به بعد رخ مي‌دهد، مي بايست زودرسي همراه با رشد رويشي مناسب براي دستيابي به عملكرد بالاتر مورد توجه قرار بگيرد. ژنوتيپ هاي 13 و 2 به عنوان ژنوتيپ هاي نسبتا زودرس و برتر در هر دو محيط واجد و فاقد تنش كمبود آب آخر فصل شناسايي شدند.