هويت‌انديشان ديني و تصور از رابطه اسلام و مليت در ايران معاصر

در اين مقاله كوشيده‌ايم تا نسبت «دين و مليت» را كه در زمره‌ مهم‌ترين مسائل هويت ايراني و اسلامي است، مورد تأمل نظري قرار دهيم؛ بديهي است كه اهميت اين موضوع و ترسيم قلمرو و ماهيت دين و مليت در پرتو گفتمان تجدد از طرفي و گفتمان سنت‌گرا- مذهبي جمهوري اسلامي از طرف ديگر دوچندان شده است. در چرايي گزينش هويت‌انديشان اين مقاله باور نويسنده آن بوده كه كساني مورد توجه قرار گيرند كه در كليت آثار آنها آشنايي مطلوبي با سنت اسلامي وجود داشته باشد و ازاين‌رو ناميدن آنها به‌عنوان دين‌شناس خالي از اشكالي باشد و اگر ايده‌هاي آنها را درباره مليت به اعتباري روايت مذهب يا اسلام بدانيم، به خطا نرفته‌ايم. ايده اصلي (فرضيه) تحقيق اين است كه در بين هويت‌انديشان ديني مواجهه يكساني با مسئله مليت و ملي‌گرايي وجود ندارد و گستره‌اي از مواضع از رد و انكار مطلق تا پذيرش اعتباري مليت در عصر غيبت قابل شناسايي است. در ادامه نخست به تأملي در زمينه رابطه‌ مذهب و ناسيوناليسم يا ملت‌باوري مدرن خواهيم پرداخت و سپس به رابطه‌ اسلام و مليت اشاره‌ خواهيم كرد و در ادامه به تحليلي از هويت‌انديشان ديني چند دهه‌ گذشته و روايت آنها در خصوص مسئله هويت ملي، مرز و نسبت اسلام و مليت خواهيم پرداخت.