مطالعۀ عناصر معماري محراب اسلامي با استفاده از روش شمايل‌شناسي اروين پانوفسكي

موضوع اصلي اين مقاله فرم محراب در معماري ايراني ـ اسلامي و معناي نمادين نهفته در پس آن است. محراب فرمي كهن در معماري است و با مطالعۀ عناصر سازندۀ آن، ازقبيل فرم طاقي و گنبد مي‌توان به چگونگي شكل‌گيري و معاني پنهان آن دست ‌يافت. پرسش اصلي مقالۀ حاضر اين است: «معناي نمادين محراب در فضاهاي معماري ايراني ـ اسلامي چيست؟» براي رسيدن به پاسخي روشن به اين پرسش، بايد هر دو وجه سازندۀ فرم محراب مطالعه شود. اين پژوهش درپيِ ساخت چهارچوبي براي فهم اين مسئله با استفاده از روش شمايل‌شناسي اروين پانوفسكي است. پژوهش حاضر براساس روش كيفي انجام شده و در اين راه، از رويكرد تحليلي ـ تفسيري شمايل‌شناسي استفاده مي‌كند. داده‌هاي اين پژوهش به روش اسنادي گردآوري شده‌اند. براساس نتايج اين پژوهش، فرم محراب فرمي كهن در معماري ايراني ـ اسلامي است. فرم محراب از لحاظ ساختار صوري و معنايي به عناصر اصلي سازندۀ آن چون فرم طاقي و گنبد بستگي زيادي دارد. تأثير فرم‌هاي طاقي ـ گنبدي، كه سازنده يك فرم ديني ـ آييني شبيه محراب يا خود محراب است، در ديگر تمدن‌ها نيز ‌مشاهده مي‌شود. در نمونۀ معماري اسلامي، فرم طاقي به شكل چهارطاقي ايراني، نشان‌دهندۀ استمرار الگويي كهن در ساخت فرم محراب است كه هم وجه ديني و كاركردي دارد و هم حامل وجه نمادين و قدسي است.