اثر جهت خاك‌ورزي و مصرف مالچ كاه و كلش بر كارآيي بهره مندي از آب باران در كشتزارهاي ديم گندم منطقه نيمه خشك

زمينه و هدف: ويژگي هاي خاك و روش هاي مديريتي مي توانند بر رشد و عملكرد گياه در مناطق كشاورزي تاثيرگذار باشند. كشاورزي ديم يك روش غالب كشاورزي در جهان است كه حدود 80 درصد از زمين هاي زير كشت جهان و 67 درصد از زمين هاي كشاورزي ايران را پوشش مي دهد. بيشتر اراضي ديم در نواحي شيب دار و در امتداد شيب خاك ورزي مي شوند كه روشي نادرست بوده و فرسايش آبي را تسريع مي كند. كنترل فرسايش خاك و ذخيره آب بارندگي در خاك اولين گام براي حفظ منابع خاك و آب و افزايش عملكرد محصول در اراضي ديم است. تغيير جهت خاك ورزي از امتداد شيب به خط كانتور و حفظ بقاياي محصول مي تواند بر اتلاف آب، افزايش كارآيي مصرف بارندگي (PUE) و عملكرد محصول در مناطق ديم تأثير بگذارد. اين مطالعه به منظور بررسي تأثير جهت خاك ورزي و سطح مصرف مالچ بر كارآيي بهره مندي بارندگي در كشتزارهاي ديم گندم انجام گرفت. روش پژوهش: اين مطالعه در زمين هاي ديم با خاك لوم شني با شيب 10 درصد در غرب استان زنجان انجام شد. آزمايش هاي صحرايي در دو جهت خاك ورزي: در امتداد شيب و خطوط كانتور و پنج سطح مصرف مالچ كاه گندم (شاهد، 25، 50، 75 و 100 درصد) با سه تكرار انجام شد. داده هاي بارش (ارتفاع، مدت و شدت) از ايستگاه هواشناسي كشاورزي واقع در دانشگاه زنجان در فاصله حدود 800 متري از مزرعه مورد مطالعه گرفته شد. گندم زمستانه در اوايل پاييز در كرت ها كشت و اوايل تابستان برداشت شد. هدررفت آب از كرت ها براي هر رويداد بارندگي حاصل از رواناب در كرت ها در طول دوره رشد نه ماهه اندازه گيري شد. عملكرد دانه گندم براي هر كرت تعيين شد و بر اين اساس راندمان مصرف بارندگي (PUE) بر حسب كيلوگرم در هكتار بر اساس عملكرد دانه گندم (كيلوگرم در هكتار) به ازاي هر بارندگي موثر در طول دوره رشد محاسبه شد. خصوصيات خاك و مالچ كاه گندم با استفاده از روش هاي مرسوم در آزمايشگاه تعيين شد و از آناليز واريانس براي تعيين اثر مستقل جهت خاك ورزي و سطح مصرف مالچ كاه و برهمكنش بين دو عامل استفاده شد. يافته ها: 82 رويداد بارشي در طول يك دوره 9 ماهه رشد گندم زمستانه در منطقه رخ داد كه ميزان بارندگي 88 درصد از آن بود. بيشتر بارندگي ها در ماه اكتبر اتفاق افتاد كه منجر به بيشترين تلفات آب در كرت ها شد. هدررفت آب در خاك ورزي روي خطوط تراز 14 درصد كاهش يافـت و مقدار عملكرد دانه گندم و كارآيي بهره مندي بارندگي 6 درصد افزايش پيدا كردند. با اين وجود، در هر دو روش مصرف مالچ موجب كاهش هدررفت آب، افزايش عملكرد دانه و كارآيي بهره مندي بارندگي شد. اثر متقابل معني داري بين دو عامل فقط براي عملكرد دانه گندم مشاهده شد. بيشترين كاهش هدررفت آب در سطح 100 درصد مصرف مالچ در هر دو جهت خاك ورزي: موازي شيب (63.3 درصد) و روي خطوط تراز (64 درصد) بود. بيشترين مقدار عملكرد دانه (2.25 تن در هكتار) و كارآيي بهره مندي بارندگي (7.87 كيلوگرم در ميليمتر در هكتار) در تيمار 75 درصد مالچ بود كه به ترتيب معادل 27 و 34 درصد نسبت به شاهد افزايش داشت. نتيجه گيري: نتايج بيانگر نقش مؤثر مصرف مالچ در حفظ آب بارندگي و افزايش عملكرد محصول در هر دو جهت خاك ورزي در كشتزارهاي ديم گندم بود. اين شاخص مي تواند تحت تأثير جهت خاك ورزي و كاربرد مالچ كاه گندم در اراضي ديم باشد. اين دو روش مديريتي عوامل مستقلي هستند كه به شدت بر عملكرد دانه گندم و در نتيجه بر PUE تأثير مي گذارند. به طور كلي بر اساس نتايج اين پژوهش بكارگيري خاك ورزي روي خطوط تراز و مصرف مقدار مناسب مالچ نقش مؤثري در حفظ آب و خاك و افزايش توليد در كشتزارهاي ديم دارد.