طبقه بندي شاخص‌هاي ارزيابي پايداري آب زيرزميني در آبخوان‌هاي مناطق خشك و نيمه خشك

زمينه و هدف: با توجه به وابستگي روزافزون انسان به آب شيرين به ويژه آب زيرزميني كه مهمترين منبع تامين آب در سرزمين هاي خشك و نيمه خشك است، مطالعه پايداري وضعيت آبخوان ها امري ناگزير است. در اين راستا از شاخص هاي ارزيابي استفاده مي شود كه معمولا مرز مشخصي بين دسته بندي شاخص ها وجود ندارد و در زمينه هاي مختلفي مانند اقتصاد، اجتماع و محيط زيست با يكديگر همپوشاني دارند. همچنين معمولا پژوهشگران به تعدادي شاخص كه براي مطالعه موردي ايشان قابل اندازه گيري باشد اكتفا مي كنند. به دليل اين كمبود، در اين مقاله سعي شده است شاخص هاي متنوعي كه براي ارزيابي آب زيرزميني در آبخوان هاي مناطق خشك و نيمه خشك جهان استفاده شده است جمع آوري و طبقه بندي گردد.روش پژوهش: اين پژوهش مطالعه اي بر مقالات و مطالعات پيشين ايران و جهان در زمينه ارزيابي پايداري آب زيرزميني برمبناي شاخص هاي مختلف بوده است. سير حركت و پيشرفت اين شاخص ها و دسته بندي آنها در گروه هاي محيط زيستي، اجتماعي، اقتصادي و نهادي در قالب اين پژوهش تعريف شده است. همچنين شاخص هاي تركيبي نيز كه براي مباحث زيرمجموعه پايداري تدوين شده اند مانند شاخص فقر آبي در اين پژوهش مد نظر قرار گرفته است. شاخص فقر آبي زيرمجموعه معيار رقابت و شاخصي اجتماعي معرفي شده است. اين شاخص به عنوان زيرمجموعه اي از معيار رقابت آبي مطرح شده است كه به ويژه در سرزمين هاي خشك و نيمه خشك مانند بخشهاي قابل توجهي از كشورهاي غرب آسيا شاخص مهمي براي سنجش ميزان فقر ناشي از كمبود آب مطرح است. به عبارتي اين شاخص، آب و فقر را به هم پيوند مي دهد.يافته ها: نتايج حاكي از آن است كه شاخص هاي محيط زيستي با سهم 63 درصدي بيشتري تعداد را در بين مقالات داشته اند و شاخص هاي فيزيكي بيش از نيمي از شاخص هاي محيط زيستي را شامل مي شود. پس از آن شاخص هاي اقتصادي با 18 درصد، شاخص هاي اجتماعي با 14 درصد و شاخص هاي نهادي با 7 درصد در رتبه هاي بعدي از لحاظ تعداد قرار دارند كه نشاندهنده توجه صاحب نظران به اهميت محيط زيست و اقتصاد بر پايداري آبخوان ها است.نتايج: اگرچه شاخص هاي اجتماعي فقط 13 درصد از كل شاخص ها را در بر دارد اما به دليل اهميت و وزن بالاي آنها نياز به مطالعه بيشتر دارد همچنين اين نوع شاخص ها عمدتا وابستگي به منطقه مورد مطالعه دارند لذا استفاده از از مطالعات جامعه شناسان كمك شاياني به بررسي حقيقي و هدفمند پايداري آبخوان ها خواهد كرد. همچنين با توجه به اينكه ارزيابي پايداري، ديدگاهي بين رشته اي است، انتخاب شاخص هاي آن نياز به مباني نظري قوي دارد لذا كار گروهي با حضور متخصصان مختلف منجر به بالا رفتن كيفيت نتيجه مطالعات خواهد شد. با توجه به اينكه شاخص هاي نهادي عمدتا نقش پاسخ را در موضوع پايداري آبخوان دارند لذا تدوين شاخص هاي نهادي در آينده و لحاظ نمودن وزن منطقي براي اين شاخص ها در حين ارزيابي پايداري اهميت به سزايي در بالا بردن كيفيت ارزيابي دارد. شاخص هاي نهادي عمدتا مرتبط با حكمراني هستند و با توجه به اينكه رويكرد توسعه يافتگي كاهش تمركز مديريت از بالا به پايين است، شاخص هاي نهادي تعداد كمتري دارند و تمركز بر ساير شاخص ها قرار گرفته است.