قرائت رايج در ايران در قرن‌هاي پنجم و ششم قمري؛ مطالعۀ موردي قرائات مضبوط در مصاحف آستان قدس رضوي

گزارش‌ها دربارۀ قرائت رايج در هر كدام از بلاد اسلامي در سده‌هاي متقدّم اندك و گاه غيردقيقند. ازاين‌رو، بررسي شواهد عيني برجاي مانده از آن دوران راهگشاست. يكي از مهم‌ترين شواهد، قرائت مضبوط در مصاحف كهن هر منطقه است. اين پژوهش به منظور كشف قرائتِ رايج در قرن‌هاي پنجم و ششم ايران، به بررسي قرائت مضبوط در سه قرآن از قرن پنجم و سه قرآن از قرن ششم در كتابخانۀ آستان قدس رضوي پرداخته‌است. بدين جهت، جدولي مشتمل بر 1000 كلمه تهيه شد. بعد از تهيۀ آمارِ ميزان شباهت قرائت اين كلمات با هريك از قرائات ده‌گانه و نيز موارد برجاي مانده از اختيار ابوحاتم، اين نتيجه حاصل شد كه رسم اين مصاحف بيشترين شباهت را به رسم بوم بصره، و سپس كوفه دارد. كمترين مشابهت آن نيز به رسم شامي است. از اين نظر، نسبت به قرن چهارم تغييري ايجاد نشده است. بررسي فرش الحروف مصاحف و مقايسۀ آن با قرائات ده‌گانه نيز نشان مي‌دهد كه اين مصاحف تابع قرائت واحدي نبوده‌اند، بلكه مشتمل بر اختياري هستند كه يكي از ملاك‌هاي آن، موافقت با قرائت بيشتر قاريان است. در يك ميانگين كلّي، قرائت اين مصاحف ابتدا به قرائت عاصم و سپس خَلَف شبيه است. درمقايسه با قرن چهارم، قرائت رايج، از مشابهتِ بيشتر با قرائت بصري ابوعمرو روي برتافته و به قرائات كوفي، به خصوص روايت حفص از قرائت عاصم، متمايل شده‌است.