تاريخ مفهوم «حمد»؛ بررسي تحولات معنايي از دوران پيشااسلامي تا قرآن كريم و فرهنگ اسلامي

«حمد» مفهومي قرآني است كه با ورود به فرهنگ اسلامي دچار تغييرات اساسي در معنا شده است. اهل لغت و مفسران حمد را به معناي ستايش و ثنا (مدح) يا سپاس‌گذاري (شكر) دانسته‌اند. در روايات و فرهنگ اسلامي نيز همين معنا براي حمد بازتاب يافته است. اين در حالي است كه حمد در سابقه پيشا اسلامي خود و در زبان‌هاي سامي دو طيف معنايي را به‌همراه داشته است: نخست معناي «آتش و گرما» و دوم معناي «اشتياق، علاقه و لذت»؛ كه معناي دوم از معناي نخست ساخت يافته است. اين شواهد معنايي نشان‌ مي‌دهد كه حمد در تاريخ حيات خود دچار تحولي اساسي در معنا شده است. حال پرسش اساسي درباره معناي حمد در قرآن كريم است؛ آيا حمد در قرآن امتدادي از معناي پيشااسلامي (معناي شوق)، يا همراستا با معناي دوره اسلامي (معناي سپاس و ستايش) است؟ اين پژوهش مي‌كوشد با رويكرد «تاريخ مفهوم» تحولات معنايي حمد را از دوران باستان تا عصر نزول قرآن و سپس دوره فرهنگ اسلامي رصد نمايد. اين پژوهش به اين نتيجه دست يافته كه معناي حمد در قرآن كريم در امتداد معناي پيشااسلامي خود (شوق، علاقه و توجه) است و نبايد آن را بر معناي تحول يافته در دوران اسلامي (ستايش، سپاس) حمل نمود.